Η φήμη του αστροφυσικού Hubert Reeves ταξιδεύει στο Διάστημα: ο αστεροειδής 9631, που ανακαλύφθηκε το 1993 στο Νότιο Ευρωπαϊκό Αστεροσκοπείο (ESO), φέρει το όνομά του. Ο Reeves, ένα είδος κοσμικού ιστορικού που μελέτησε τον τρόπο που γεννιούνται, αναπτύσσονται και πεθαίνουν τα άστρα, την προέλευση και τη μοίρα της ελεύθερης ενέργειας στο σύμπαν, είναι επίσης πολυγραφότατος εκλαϊκευτής της επιστήμης, χαρισματικός, γοητευτικός αφηγητής – ένας γαλλόφωνος Carl Sagan.
Εχει στο ενεργητικό του 30 βιβλία, τουλάχιστον 10 οπτικοακουστικές επιμορφωτικές εκπομπές και ταινίες και δεκάδες μουσικές παραγωγές. Τα τελευταία χρόνια, έχει δραστηριοποιηθεί ιδιαίτερα σε θέματα οικολογίας και από το 2001 προεδρεύει της οργάνωσης «Ανθρωπότητα και Βιοποικιλότητα» στη Γαλλία, που αφορά την προστασία των άγριων ζώων.
Τις προσεχείς ημέρες ο Hubert Reeves θα μιλήσει στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, στο πλαίσιο του ελληνογαλλικού φεστιβάλ «Γεωσυναντήσεις 2014». Με αυτήν την ευκαιρία, ζητήσαμε από τον διάσημο αστροφυσικό να μας ξεναγήσει στο Σύμπαν με οδηγό την επιστημονική σκέψη, τη φαντασία και τη διαίσθηση.
Η γοητεία του απείρου
«Η επιστήμη μάς προσφέρει μια γνώση που προέρχεται από τη συστηματική και ενδελεχή έρευνα ακολουθώντας αυστηρές προδιαγραφές», λέει ο Reeves. «Οι βάσεις της επιστημονικής μεθόδου εδραιώθηκαν από τους αρχαίους Ελληνες φιλοσόφους, ειδικότερα τους Μιλήσιους, όπως ο Θαλής και ο Αναξαγόρας. Τους οφείλουμε μεγάλη αναγνώριση γιατί ανέτρεψαν με τρόπο επαναστατικό την αντίληψή μας για τον κόσμο».
Οπως έχει πει παλαιότερα ο Reeves, oι θρησκείες αποτελούν συστήματα αξιών που μας διδάσκουν πώς να ζούμε, ανταποκρινόμενα στη θεμελιώδη ανάγκη του ανθρώπου να υπάρχει νόημα και σκοπός στην ύπαρξη. Η επιστήμη, όμως, δεν είναι απλά μια ανθρώπινη επινόηση. Πρέπει να είναι ακριβής, να μπορεί να αποδειχθεί πειραματικά και κυρίως να κάνει προβλέψεις για πράγματα που ακόμη κανείς δεν έχει δει.
Ρωτήσαμε τον διάσημο επιστήμονα αν η ερμηνεία που δίνουμε στην ύπαρξη του Σύμπαντος υπόκειται στους περιορισμούς του ανθρώπινου μυαλού. Αν για παράδειγμα το άπειρο είναι μια πραγματική φυσική έννοια ή ένα σύμβολο, κύημα της φαντασίας, για να «εξηγήσει» ο άνθρωπος ό,τι δεν κατανοεί. «Απειρο: δίχως όρια και δίχως τέλος, επομένως χωρίς επέκεινα. Είναι μια έννοια που η φαντασία μας δεν μπορεί να συλλάβει. Το μυαλό μας γοητεύεται από την υπέρβαση των ορίων αλλά ταυτόχρονα την απωθεί, αφού δεν μπορεί να την συλλάβει, την αφορίζει. Κανείς δεν μπορεί να πει σήμερα με σιγουριά αν το Σύμπαν είναι άπειρο ή πεπερασμένο, σε διαστάσεις ή σε αριθμό άστρων.
»Η δημιουργία είναι μια φιλοσοφική έννοια, που σημαίνει ότι ξεκινάω κάτι από το τίποτα. Στη φύση αυτό δεν ισχύει. Η ανικανότητά μας να απαντήσουμε στο ερώτημα από πού προήλθε το Σύμπαν ή τι υπήρχε πριν από τη Μεγάλη Εκρηξη δείχνει τα όρια της ανθρώπινης γνώσης». Η Μεγάλη Εκρηξη είναι για τον Reeves ο «ορίζοντας της επιστημονικής γνώσης σήμερα. Ενας ορίζοντας, όμως, που συνεχώς μετακινείται, καθώς η επιστήμη προοδεύει».
Φαντασία και διαίσθηση
Η διαίσθηση και η φαντασία εμφανίζονται συχνά στην ιστορία της επιστήμης. Είναι η επιστήμη μια διανοητική περιπέτεια του ανθρώπου;
«Η φαντασία είναι απαραίτητο στοιχείο της επιστημονικής έρευνας. Είναι αυτή που επιτρέπει να προσεγγίσουμε καινούργια πεδία, συχνά παντελώς ξένα προς τον τρόπο σκέψης μας. Χωρίς αυτήν δεν θα μπορούσαμε να εισχωρήσουμε στο άγνωστο. Η δημιουργικότητα δεν είναι δεδομένη σε όλους τους επιστήμονες, αλλά κάποιοι ξέρουν να θέτουν καλές ερωτήσεις ή να επινοούν καινοτόμες προσεγγίσεις για να απαντήσουν σε σημαντικά επιστημονικά ερωτήματα. Από πού προέρχεται αυτή η ικανότητα; Είναι κληρονομική ή επίκτητη; Ισως λίγο και από τα δύο. Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, και δεν υπάρχει μονοσήμαντη απάντηση σε αυτό.
»Οσον αφορά το ζήτημα της διαίσθησης, η δική μου λέει ότι εμείς, οι γήινοι, δεν είμαστε οι μόνες υπάρξεις με το χάρισμα της νόησης. Αλλά δεν έχουμε ακόμη καμία απόδειξη γι’ αυτό. Λέω στον εαυτό μου πως “η απουσία απόδειξης δεν είναι απόδειξη απουσίας” και έτσι σκεπτόμενος, περιμένω υπομονετικά μια ανακάλυψη που θα επιβεβαιώσει (ή θα ακυρώσει) τη διαίσθησή μου».
Επικοινωνία με το κοινό
Ποιο είναι, άραγε, το «κλειδί» της εξαιρετικής επικοινωνίας του Reeves με το κοινό; «Η γνώση της ιστορίας του Σύμπαντος παθιάζει πολύ περισσότερους ανθρώπους απ’ όσο νομίζουμε. Ισως μάλιστα αυτό να τους βοηθάει να ανεχθούν καλύτερα την καθημερινότητα. Αυτός είναι ο σκοπός της εκλαΐκευσης της επιστήμης και γι’ αυτό την κάνω και εγώ. Προσπαθώ να εξηγώ τις δύσκολες έννοιες με ένα λεξιλόγιο που δεν παραμένει ερμητικό. Με απασχολεί συνεχώς αν όσα λέω γίνονται κατανοητά και ο κόσμος μπορεί να τα αφομοιώσει.
»Ολα τα εργαλεία έρευνας, τηλεσκόπια, μικροσκόπια, επιταχυντές, διαστημικές πτήσεις, εργαστήρια χημείας και βιολογίας, όλα είναι στρατευμένα σε αυτήν την απέραντη έρευνα που πραγματοποιείται παντού στον πλανήτη μας, για να εισχωρήσουμε στα μυστικά του μυστηριώδους Σύμπαντος που ζούμε και να πληροφορηθούμε για τη μακρινή μας καταγωγή. Οι νόμοι της φύσης μάς αποκαλύπτονται σιγά σιγά. Η ερώτηση “από πού ερχόμαστε” πιστεύω ότι θα μείνει αναπάντητη για πολύ καιρό ακόμη και ίσως ποτέ δεν θα καταφέρουμε να δώσουμε οριστική απάντηση».
Βραβείο Αϊνστάιν για μια σημαντική θεωρία
Οπως έχει πει ο Hubert Reeves (φωτ.), «η Γη και κάθε τι πάνω της, κι εμείς μαζί, δεν είμαστε παρά σκόνη των άστρων». Γεννημένος στο Μόντρεαλ το 1932, δίδαξε Φυσική και Κοσμολογία στα Πανεπιστήμια Μόντρεαλ (Καναδάς), Κολούμπια (ΗΠΑ), Paris VII και Τουλούζης (Γαλλία). Εργάστηκε ως διευθυντής ερευνών του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Ερευνας (CNRS) στο Παρίσι και στο Ινστιτούτο Διαστημικών Σπουδών της NASA στη Νέα Υόρκη. Ειδικεύθηκε στις θερμοπυρηνικές αντιδράσεις των αστρικών πυρήνων, στα ηλιακά νετρίνο και σε θέματα πυκνότητας και ενέργειας του Σύμπαντος. Το έργο του έχει βραβευθεί επανειλημμένα από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Μαζί με τον Ελβετό φυσικό Johannes Geiss, έκανε μία ακόμη σημαντική ανακάλυψη, μεταξύ άλλων, που αφορά την πυκνότητα της ύλης στο Σύμπαν, η οποία δημοσιεύθηκε το 1971 και τους χάρισε το Βραβείο Αϊνστάιν 30 χρόνια μετά, αφού όλες οι προβλέψεις της θεωρίας τους επιβεβαιώθηκαν πειραματικά πολλές φορές από τότε.
Η οικολογία μας λέει πώς να μείνουμε στη Γη
Ρωτήσαμε τον Hubert Reeves για την έντονη κινητικότητά του όσον αφορά την προστασία του πλανήτη μας. «Η αστρονομία και οι επιστήμες γενικότερα μας λένε από πού ερχόμαστε και πώς φτάσαμε να είμαστε παρόντες στη Γη σήμερα. Η οικολογία μάς λέει πώς να μείνουμε εδώ υπό συνθήκες αποδεκτές. Υπάρχει η όμορφη ιστορία του κόσμου και η λιγότερο όμορφη, αυτή που οι άνθρωποι γράφουν αυτή τη στιγμή. Αυτό είναι και το θέμα του τελευταίου μου βιβλίου: Εκεί όπου ο κίνδυνος, εκεί και η σωτηρία φύεται».
Δεν εμπλέκονται όμως όλοι οι επιστήμονες με την υπεράσπιση κάποιων ιδεών, κοινωνικών ή πολιτικών. «Αυτό είναι κάτι εντελώς προσωπικό. Σίγουρα η ηθική ενός επιστήμονα είναι ίσως η πιο σημαντική αρετή που πρέπει να τον διακρίνει. Αλλά είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι επιστήμονες δεν είναι εκείνοι που παίρνουν τις κρίσιμες αποφάσεις για τον πλανήτη μας. Το να γνωρίζεις πώς να κατασκευάσεις μια βόμβα και το να αποφασίσεις να την κατασκευάσεις είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα. Σύμφωνα με τον Γάλλο στοχαστή Bachelard, που μεταξύ άλλων ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία της επιστήμης, “η επιστήμη είναι η αισθητική της νοημοσύνης”».
Ο Hubert Reeves θα βρίσκεται στην Αθήνα, προσκεκλημένος του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, στο πλαίσιο του ελληνογαλλικού φεστιβάλ «Γεωσυναντήσεις 2014», που τελεί υπό την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων και του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και θα διαρκέσει από τον Φεβρουάριο έως τον Ιούνιο. Ενας κύκλος έξι ομιλιών «Νερό/Αέρας/Γη/Φωτιά: παρατηρώντας τον πλανήτη» θα ξεκινήσει με τη διάλεξη του Reeves, «Εκεί όπου ο κίνδυνος, εκεί και η σωτηρία φύεται. Συνεχίζοντας την αποκατάσταση του πλανήτη». Τέλος, να σημειώσουμε ότι στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του «Μιλώντας για το σύμπαν στα εγγόνια μου» (εκδ. Πατάκη, μετάφραση Σώτης Τριανταφύλλου).
* Η κ. Ελένη Χατζηχρήστου είναι δρ Αστροφυσικής, επιστημονική συνεργάτις του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
