Περπατώντας από το κέντρο της Αθήνας προς τη λεωφόρο Συγγρού, παρατηρώ τα πεζοδρόμια, τις προσόψεις κτιρίων, τα πεζούλια στις πλατείες, ακόμη και τους κάδους που είναι καλυμμένοι με μπογιές. Θυμάμαι ένα πρόσφατο άρθρο των Washington Times με θέμα «Τα γκράφιτι της κρίσης στην Αθήνα»: παρουσίαζε την πόλη της ανεργίας, των λουκέτων και των διαδηλώσεων μέσα από τη ματιά ανθρώπων που επιλέγουν να αποτυπώσουν το ζοφερό κλίμα στον δημόσιο χώρο. Μορφή διαμαρτυρίας ή βανδαλισμός; Τέχνη ή ρύπανση; Κοινωνικό μήνυμα ή παραβατική δραστηριότητα που δικαίως τιμωρείται ακόμη και με φυλάκιση;
Η αμφιλεγόμενη τέχνη του δρόμου έχει κατορθώσει πολλές φορές να δώσει χρώμα στο γκρίζο των μεγαλουπόλεων, αλλά τι γίνεται όταν η αισθητική και το μέτρο χάνονται ή όταν μουντζουρώνονται αγάλματα και νεοκλασικά; Σε αυτά τα ερωτήματα αποσκοπεί να δώσει απαντήσεις η ανατρεπτική έκθεση που φιλοξενεί η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών με τίτλο «No respect». Αναδεικνύοντας μια εναλλακτική μορφή έκφρασης του 20ού αιώνα και επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση της με το νεανικό κοινό, καταγράφει -για πρώτη φορά- την ιστορία της graffiti & street art σκηνής, όπως αυτή αποτυπώνεται σήμερα στους δρόμους της χώρας.
Με προϋπόθεση την ανωνυμία
Κατευθύνομαι προς το υπόγειο του ιδρύματος, από όπου ακούγεται δυνατή μουσική. Στην είσοδο της έκθεσης κοιτώ αποσβολωμένη τον τεράστιο ψηλοτάβανο χώρο. Σπρέι, στένσιλ, χρώματα, δράκοι, νεκροκεφαλές, σκοτεινοί ιππότες, αφίσες, ψηφιακά μοτίβα δημιουργούν ένα ψυχεδελικό σύμπαν που θυμίζει παραμύθι του Τιμ Μπάρτον και απλώνεται στο ταβάνι, στους τοίχους, στο δάπεδο, στις κολόνες, ακόμη και πάνω σε αυτοκίνητα-αντίκες! Την προσοχή μου κεντρίζει ένα έργο που απεικονίζει με αξιοθαύμαστη λεπτομέρεια το πρόσωπο ενός κακοποιημένου αγοριού. Σύμφωνα με το tag (η υπογραφή του καλλιτέχνη), ανήκει στον STMTS. «Ο 19χρονος Σταμάτης είναι ο νεότερος της παρέας», μου λέει η επιμελήτρια Μαριλένα Καρρά που έχει αναλάβει να με ξεναγήσει. «Είναι δευτεροετής φοιτητής στη Σχολή Καλών Τεχνών, ένας δραστήριος νεαρός με ευαισθησίες, που προσπαθεί να τα βάλει με το σύστημα».
Δεν κατάφερα να συναντήσω ούτε τον ίδιο ούτε κάποιον από τους υπόλοιπους 39 δημιουργούς, καθώς η ανωνυμία είναι απαραίτητο στοιχείο στο χώρο τους – ακόμη και τα tags μοιάζουν με δυσανάγνωστα γραφήματα. Η ανωνυμία των καλλιτεχνών -που έπρεπε να διατηρηθεί ακόμη και στο making of βίντεο το οποίο προβάλλεται στη μέση της αίθουσας- ήταν μόνο ένα από τα πολλά εμπόδια που κλήθηκε να ξεπεράσει η κ. Καρρά. Χρειάστηκαν έξι μήνες για την προετοιμασία και την υλοποίηση του πρότζεκτ. Και όταν ανακοινώθηκε η ανοιχτή πρόσκληση, η ίδια έλαβε δεκάδες mails διαμαρτυρίας για την απόφαση της Στέγης να δώσει βήμα σε γκραφιτάδες.
Η ανταπόκριση των καλλιτεχνών πάντως ξεπέρασε κάθε προσδοκία: οι συμμετοχές έφτασαν τις 168, άτομα από 19 μέχρι 40 ετών που προέρχονταν από όλες τις πόλεις της Ελλάδας. «Είχαν πολλούς ενδοιασμούς και δεν ήταν εύκολο να πειστούν. Τους ζητούσα να λειτουργήσουν ως καλλιτέχνες δρόμου, αλλά σε κλειστό, περιορισμένο χώρο. Να αφιερώσουν ένα μήνα στη δημιουργία ενός έργου για το οποίο, υπό κανονικές συνθήκες, εξαιτίας της παρανομίας, αφιερώνουν λίγα λεπτά. Τους εγγυήθηκα ότι δεν θα είναι κάτι mainstream και ότι, παρά τα φαινόμενα, υπάρχουν αντισυμβατικά περιβάλλοντα εκεί που δεν το περιμένεις.
Παρότι τους παρείχαμε τα έξοδα του εξοπλισμού και απόλυτη ελευθερία ως προς τις θεματικές και τα ωράρια, δεν έλεγαν να ξεπεράσουν αυτήν τη χαριτωμένη… αλαζονεία που τους διακρίνει. Τελικά κατακτήθηκε η εμπιστοσύνη και στα εγκαίνια φάνηκαν ικανοποιημένοι».
Τι σημαίνει «Faμe»;
Για την ιστορία, οι περισσότεροι γκραφιτάδες από όσους συμμετέχουν είναι αρχιτέκτονες ή πολιτικοί μηχανικοί. Η συνεργασία παλιών (JASONE, BILLY GEE, THEOPSY) με ανερχόμενους σταρ της σκηνής (CACAO ROCKS, YAKOO, SHK CREW, EXIT, WD) και με εκπροσώπους της επαρχίας (ο SHUEN από Λάρισα, οι UPSET και NAR από Θεσσαλονίκη, οι LINARDAKI-PASISOT από Κρήτη) έχει ως αποτέλεσμα να βλέπεις στην αίθουσα της Στέγης την απρόσμενη και άναρχη πολυφωνία που συναντάς στο δρόμο.
«Δεν είναι το ίδιο, αλλά τουλάχιστον αυτό το εγχείρημα δεν προσβάλλει και δεν ακυρώνει το respect του δρόμου», λέει η κ. Καρρά. Αλλωστε, κάπως έτσι προέκυψε και ο τίτλος της έκθεσης. «Μία από τις κυρίαρχες έννοιες σ’ αυτόν το χώρο είναι ο σεβασμός που εμπνέει ένα μέλος της κοινότητας στα υπόλοιπα. Κατέληξα στο “no respect”: υποδηλώνει έναν φαύλο κύκλο επειδή το κοινό μοιάζει να μη σέβεται τη δουλειά τους, οι συγκεκριμένοι καλλιτέχνες κατηγορούνται ότι δεν σέβονται τον δημόσιο χώρο, αλλά και επειδή όσοι συμμετέχουν στην έκθεση κινδυνεύουν να χάσουν το σεβασμό των συναδέλφων τους».
Πολλοί επισκέπτες φωτογραφίζονται στην είσοδο, μπροστά στο «Faμe» του NAR. «Μεταφράζεται ως “φήμη”, αλλά διαβάζεται και ως “φάμε” και παραπέμπει σε μια εποχή που τα “τρώμε”, “φάγαμε”, “δεν έχουμε να φάμε” είναι εξαιρετικά επίκαιρα», εξηγεί η κ. Καρρά.
Ανάμεσα σε τουρίστες όλων των ηλικιών που περιφέρονται στο χώρο, εντοπίζω τρεις νεαρές Ελληνίδες. Η Αλίκη ήρθε «γιατί με γοητεύει το μυστήριο γύρω από την ταυτότητα των καλλιτεχνών του δρόμου». Η Φιλιώ βρίσκει ενδιαφέρουσα «την ανάγκη ενός εφήβου να πάρει ένα σπρέι και να γεμίσει μια λευκή επιφάνεια. Δεν είναι μόδα, είναι μικρόβιο». Ρωτάω τη Στέλλα, κοινωνιολόγο, αν ένας ζωγράφος που δημιουργεί πάνω σε καμβά είναι κατά τη γνώμη της λιγότερο ταλαντούχος. «Ολα έχουν να κάνουν με τη διαχείριση της ελευθερίας. Η Αθήνα είναι γεμάτη γκράφιτι επειδή ο πολίτης δεν σέβεται μια πόλη που δεν δείχνει να τον σέβεται», λέει.
Info: Εως 13/7, Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών – Ιδρυμα Ωνάση, τηλ. 210-90.05.800, www.sgt.gr, είσοδος ελεύθερη.
