Πριν από περίπου μία εβδομάδα, δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού της Συρίας, υποστηριζόμενες από πολεμικά αεροσκάφη, έπληξαν τους μαχητές του ISIS πέντε χιλιόμετρα, σύμφωνα με πληροφορίες, γύρω από την ιστορική πόλη Παλμύρα, που από τις 21 Μαΐου βρίσκεται στα χέρια των τζιχαντιστών. Τα στοιχεία που έδωσαν πρόσφατα στη δημοσιότητα τα Ηνωμένα Εθνη έχουν ανεβάσει σε περισσότερα από τέσσερα εκατομμύρια τον αριθμό των προσφύγων από τη Συρία. Την ίδια στιγμή, σε βίντεο που προωθούν στο Διαδίκτυο τζιχαντιστές, παιδιά – μαχητές φαίνονται να εκτελούν στρατιώτες στη σκηνή του ρωμαϊκού αμφιθεάτρου της Παλμύρας. Mέσα στην καταιγιστική εσωτερική επικαιρότητα των τελευταίων ημερών, ειδήσεις όπως οι προηγούμενες αλλά και η επίθεση ενόπλου της οργάνωσης «Ισλαμικό Κράτος» (ISIS) σε παραλία ξενοδοχείου κοντά στην πόλη Σους της Τυνησίας, που είχε ως αποτέλεσμα 39 νεκρούς, συνεθλίβησαν. Οι ανθρώπινες απώλειες είναι η πιο οδυνηρή συνέπεια αυτού του φρικτού από κάθε άποψη πολέμου.
Οι τραγικές πτυχές του, όμως, είναι πολύ περισσότερες. Ακόμη δεν έχει επιβεβαιωθεί η πληροφορία ότι οι τζιχαντιστές έχουν ναρκοθετήσει την αρχαία πόλη Παλμύρα της Συρίας. Αν ισχύει, θα μπορούσε να οδηγήσει σε καταστροφή ενός από τα σημαντικότερα και ωραιότερα μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.
Φως σε μια άλλη παράπλευρη απώλεια έριξε μια σειρά διαλέξεων που πραγματοποιήθηκαν στο Πρίνστον με πρωτοβουλία του Μανόλη Παπουτσάκη, καθηγητή Συριακής και Κλασικής Αρμενικής Φιλολογίας στο Τμήμα Σπουδών της Εγγύς Ανατολής του αμερικανικού πανεπιστημίου. Σε μία από τις παρουσιάσεις που έγιναν, η Mary Mikhael, καθηγήτρια στη Θεολογική Σχολή της Βηρυτού, περιέγραψε ένα ζοφερό μέλλον για τους χριστιανούς της Μέσης Ανατολής:
Αγριες διώξεις
«Δύο χιλιάδες χρόνια μετά την εξάπλωση του Χριστιανισμού, οι χριστιανοί στη Μέση Ανατολή υφίστανται τις χειρότερες διώξεις εδώ και αιώνες. Μία από τις τρεις μεγαλύτερες θρησκείες είναι πολύ πιθανό να έχει εξαφανιστεί από την περιοχή σε μια γενιά, το πολύ δύο. Το Ιράκ έχασε τουλάχιστον τη μισή χριστιανική κοινότητά του την τελευταία δεκαετία. Η Αίγυπτος, το καλοκαίρι του 2013, έζησε το χειρότερο ξέσπασμα αντιχριστιανικής βίας εδώ και επτά αιώνες. Στη Συρία, οι τζιχαντιστές σκοτώνουν χριστιανούς και τους θάβουν σε ομαδικούς τάφους. Ενδεικτικά είναι τα στοιχεία που αναφέρει ειδικά για τη Συρία ο Λιβανέζος αναλυτής Saqr Abu Fakhr: Το 1914 οι χριστιανοί αντιστοιχούσαν στο 25% του πληθυσμού της χώρας. Το 1956 το ποσοστό είχε πέσει στο 15% και το 2005 δεν ξεπερνούσε το 10%. Το 2025, όπως προβλέπει ο Abu Fakhr, οι χριστιανοί σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή δεν θα υπερβαίνουν τα 6 εκατομμύρια, ιδίως αν η μετανάστευση συνεχιστεί με τον σημερινό ρυθμό».
Ως εκ τούτου, απειλούνται με εξαφάνιση και νεο-αραμαϊκές διάλεκτοι που ομιλούνται ακόμη στη Μέση Ανατολή από χριστιανούς, Εβραίους, μουσουλμάνους και Μανδαίους. Μέχρι πρόσφατα στη Συρία μιλούσαν αυτές τις διαλέκτους σε τρία χωριά. Σ’ ένα από αυτά, τη Μααλούλα, μιλούσαν μια νεο-αραμαϊκή χριστιανική διάλεκτο. Η μαζική φυγή χριστιανών που έχουν σκορπίσει σε ολόκληρη τη Γη, λόγω της εκρηκτικής κατάστασης στη Συρία και τη Μέση Ανατολή γενικότερα, κάνει αβέβαιη τη διάσωσή της. Πολλοί αναλυτές σε ολόκληρο τον κόσμο μιλούν για συνειδητή και οργανωμένη «απαλοιφή του παρελθόντος» από τους τζιχαντιστές. Ο πόλεμος που έχουν ξεκινήσει στον πολιτισμό θα έχει ανυπολόγιστες συνέπειες και το παράδοξο είναι ότι συχνά διεξάγεται με εργαλεία που έχει εφεύρει η Δύση. Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο του σε ένα από τα τελευταία τεύχη του περιοδικού του Πανεπιστημίου Πρίνστον, ο Bernard Haykel, καθηγητής και διευθυντής στο Institute for Transregional Study of the Contemporary Middle East, North Africa, and Central Asia, αναφέρει:
«Η ιδεολογία του ISIS γίνεται ολοένα και πιο ισχυρή και επιδραστική μέσα από την “κουλτούρα της τζιχάντ”. Σε αντίθεση με τους υποστηρικτές της Αλ Κάιντα, οι υποστηρικτές του “Ισλαμικού Κράτους” είναι ικανότατοι στο να παράγουν προηγμένα τεχνικά βίντεο τα οποία δημοσιοποιούν από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το Twitter, το YouTube και το Facebook. Και δεν πρόκειται μόνο για καταγραφές αποκεφαλισμών αλλά και για ηρωικά άσματα, ποιητικές ωδές, σκηνές από μάχες διανθισμένες με εικόνες ιπποτών του Μεσαίωνα που καλπάζουν πάνω στα άλογά τους και βίαιες σκηνές βιντεοπαιχνιδιών.
«Είναι… κουλ»
Ιδιαίτερη αδυναμία φαίνεται να έχουν στην ταινία “Το βασίλειο των ουρανών” του Ρίντλεϊ Σκοτ (2005) και στο βιντεογκέιμ “Assassin’s Creed: Revelations”. Ετσι, το να συμμετάσχει κανείς στην τζιχάντ φαίνεται… κουλ. Υποτίθεται ότι θα του δώσει τη δυνατότητα να βιώσει μια πραγματικότητα η οποία αντικατοπτρίζει το ενάρετο παρελθόν, τους πρώτους αιώνες του Ισλάμ, μια περίοδο αρετής, ηρωισμού και δικαιοσύνης. Είναι αυτό που αποτυπώνει σε έναν στίχο της η Ahlam al-Nasr, η “επίσημη” ποιήτρια του “Ισλαμικού Κράτους”: Το Ισλάμ έχει γίνει ένα φρούριο και πάλι. Ευγενές, σταθερό και μεγάλο…».
Η προσπάθεια ερμηνείας του «Ισλαμικού Κράτους» πρέπει να είναι πολυδιάστατη. Είναι ποικίλοι οι λόγοι της δημιουργίας του και της γοητείας που ασκεί σε πολλούς ανθρώπους. Κλείνοντας το άρθρο του ο Bernard Haykel, καταλήγει σε ένα πικρό αλλά αληθινό συμπέρασμα: «Είναι βέβαιο ότι το “Ισλαμικό Κράτος” δεν θα μπορέσει να αντέξει την ήττα από ένα συνασπισμό που περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων κρατών, τις ΗΠΑ, το Ιράκ, το Ιράν. Η λάμψη του θα αρχίσει σιγά σιγά να ξεθωριάζει καθώς θα χάνει μάχες – και έδαφος. Αυτό όμως που θα εξακολουθήσει να υπάρχει θα είναι οι παράγοντες που του επέτρεψαν εξαρχής να ανθήσει, δηλαδή αυτή η ιδεολογία της θρησκευτικής εξουσίας και κυριαρχίας, καθώς και η πολιτική, κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα που αποτελεί ανεξάντλητη πηγή νεοσύλλεκτων και υποστηρικτών του: όλων αυτών, δηλαδή, που αισθάνονται ότι στερούνται πολιτικών δικαιωμάτων και μένουν ολοένα και περισσότερο στο περιθώριο της ιστορίας. Μόνο με την αντιμετώπιση αυτών των βαθύτερων αιτίων θα αποκρουστεί σοβαρά και αποτελεσματικά το φαινόμενο της τζιχάντ».
Η Παλμύρα είναι ένα εξαιρετικό δείγμα ελληνιστικής – συριακής πόλης της ερήμου
«Η Παλμύρα είναι ένα εξαιρετικά διατηρημένο σύνολο μιας ελληνιστικής – συριακής πόλης της ερήμου, μια εκπληκτική μαρτυρία ελληνιστικού πολιτισμού στα ρωμαϊκά και τα μετέπειτα χρόνια», μας λέει η Αγγελική Κοτταρίδη, αρχαιολόγος, προϊσταμένη της ΙΖ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, «ψυχή» των Αιγών. Της ζητήσαμε να μας μιλήσει για τη σπουδαιότητα αυτού του μνημείου, το οποίο η Unesco έχει χαρακτηρίσει θησαυρό της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.
«Στην Παλμύρα υπάρχει ζωή από τα νεολιθικά χρόνια. Είναι ένας σταθμός καραβανιών και αρχίζει να αναπτύσσεται στην εποχή των Σελευκιδών. Τον 1ο αι. μ.Χ. αναδεικνύεται ακόμη περισσότερο, γίνεται ένα χαρακτηριστικό ελληνιστικό μόρφωμα, μία απ’ αυτές τις αυτόνομες πόλεις που υπάρχουν σε όλη την αυτοκρατορία των Σελευκιδών και γενικότερα σε ολόκληρο τον ελληνιστικό κόσμο. Τον 2ο αι. μ.Χ., όταν η Πέτρα της Ιορδανίας εκπίπτει, μετατρέπεται και σε σπουδαίο εμπορικό σταθμό, γίνεται το κέντρο των καραβανιών, καθώς εκεί καταλήγουν ο δρόμος του μεταξιού και ο δρόμος των αρωματικών και των μπαχαρικών. Ετσι, αναπτύσσεται διαθέτοντας όλα τα χαρακτηριστικά μιας ελληνιστικής πόλης: Βουλή, δήμο, θέατρο, ελληνιστικούς ναούς.
»Ο 3ος αι. μ.Χ. είναι η περίοδος ακμής της Παλμύρας με βασιλιά τον Οδέναθο που αναφέρεται αρχικά ως έξαρχος τη πόλης, αλλά στην πορεία παίρνει τον τίτλο “βασιλεύς βασιλέων”. Ο Οδέναθος ακολουθεί μιαν άλλη πολιτική. Η Παλμύρα παύει να είναι μια πόλη, αυτόνομη μεν επαρχία ρωμαϊκή δε, και γίνεται ένα βασίλειο που επεκτείνεται από την Αγκυρα μέχρι και την Αίγυπτο. Μετά τον θάνατό του, για περίπου τρία χρόνια αναλαμβάνει τη βασιλεία η γυναίκα του, η περίφημη Ζηνοβία, ως επίτροπος των ανήλικων παιδιών της. Εν τω μεταξύ, όμως, η Ρώμη θεωρεί ότι η Παλμύρα συνιστά πια μεγάλο κίνδυνο κι έτσι ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αυρηλιανός νικάει σε μάχη τη Ζηνοβία και τη μεταφέρει στη Ρώμη».
Στην Παλμύρα έχουν κάνει ανασκαφές και αναστηλώσεις πολλές «σχολές». Γερμανοί, Γάλλοι, Πολωνοί και Σύροι τα τελευταία χρόνια οι οποίοι θεωρούν την Παλμύρα εξαιρετικά σημαντική, κεντρικό χώρο-μουσείο στη συριακή δημοκρατία. Διασώθηκε σε τόσο καλή κατάσταση διότι βρίσκεται στην έρημο. Εχουν γίνει αναστηλώσεις σε μεγάλη κλίμακα. Είναι συγκλονιστικοί οι πύργοι της, υπάρχουν μοναδικά ταφικά μνημεία, κιονοστοιχία μεγαλύτερη του ενός χιλιομέτρου η οποία σώζεται, μεγάλα μνημεία με σώμα που τα βλέπεις. Τείχη, θέατρα, τάφοι, κιονοστοιχίες, εκτός από όλα αυτά που μεταφέρθηκαν στα δυτικά μουσεία τα οποία είναι κυρίως γλυπτά και ανάγλυφα.
Περίφημα είναι τα πορτρέτα της Παλμύρας: «Αν τα φαγιούμ είναι ό,τι πιο εξαιρετικό έχουμε στη ζωγραφική το αντίστοιχο στην πλαστική είναι η τέχνη της Παλμύρας», μας λέει η Αγγελική Κοτταρίδη. Και σημειώνει με ιδιαίτερη έμφαση το σπουδαιότερο που μας έχει δώσει αυτή η πόλη.
«Αποτελεί δείγμα, μιας απ’ αυτές τις ελληνιστικές πόλεις της Συρίας, οι οποίες στα ρωμαϊκά χρόνια εκπροσωπούσαν το σμίξιμο του ελληνιστικού πολιτισμού με τις ντόπιες μορφές. Είναι ένα μοναδικό παράδειγμα του ελληνοσυριακού πολιτισμού της ερήμου, αποκαλυπτικό για το πόσο αναπτύχθηκαν αυτές οι πόλεις. Και για το πού έφτασε αυτός ο πολιτισμός-αμάγαλμα ο οποίος άνθησε μέσα από τη συνύπαρξη των λαών και όχι από την καταπίεση. Υπήρχε ελεύθερη συνύπαρξη και ο καθένας επέλεγε την ταυτότητά του. Μπορούσε τη μέρα επίσημα να έχει μια ελληνίζουσα ταυτότητα και στο σπίτι του να είναι Σύρος».
