Σε όλη την Αθήνα υπάρχουν σήμερα καταγεγραμμένα πάνω από 10.500 κτίρια, από το 1830 ώς τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που στέκουν ακόμη, εκπροσωπώντας διάφορες τυπολογίες και αισθητικές σχολές. Είναι αυτό που θα λέγαμε η ανεπίσημη αρχιτεκτονική κληρονομιά της πρωτεύουσας και είναι τέτοια η ποικιλία, που, δικαίως, η Monumenta, η οποία επί τρία χρόνια καταγράφει τον κτιριολογικό πλούτο της πόλης, ισχυρίζεται πως «στην Αθήνα μπορείς να δεις τα πιο όμορφα κτίρια».
Αυτός είναι ο τίτλος στην έκθεση φωτογραφίας που εγκαινιάζεται στις 17 Σεπτεμβρίου στο Κέντρο Επισκεπτών του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος και η οποία έρχεται να επισφραγίσει την ολοκλήρωση της πιο οργανωμένης καταγραφής κτιρίων στην Αθήνα. Το πρόγραμμα «Καταγραφή και Ανάδειξη Κτηρίων 19ου και 20ού αιώνα στην Αθήνα» πραγματοποιήθηκε με αποκλειστική δωρεά από το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, και με την ολοκλήρωσή του κληροδοτεί μια εξαιρετικά χρήσιμη τράπεζα δεδομένων.
«Για τη Monumenta», λέει η Ειρήνη Γρατσία, αρχαιολόγος και ο άνθρωπος που εμπνεύστηκε και οργάνωσε αυτή την πρωτοβουλία, «έπειτα από εννέα χρόνια δράσης, έχει έρθει η ώρα να προχωρήσει σε ένα επόμενο στάδιο». Η καταγραφή των κτιρίων, που έγινε με επιστημονική μεθοδολογία και τη συνδρομή 300 εθελοντών, είναι το πρώτο στάδιο χαρτογράφησης και μια μοναδική ευκαιρία επαναξιολόγησης του κτιριακού δυναμικού. «Οπως λένε οι σύμβουλοι αρχιτέκτονες», λέει η Ειρήνη Γρατσία, «μπορεί να εμπλουτίσουμε τη “γραμματολογία0 της πόλης και με την επεξεργασία του υλικού να προκύψουν έτσι ενδιαφέρουσες στυλιστικές οικογένειες κτιρίων». Αυτό που προέχει, πλέον, σύμφωνα με την Ειρήνη Γρατσία, είναι η επόμενη μέρα. «Αφήνουμε μια παρακαταθήκη, αλλά σημασία έχει αυτή να ενισχυθεί θεσμικά όπως σημαντικό είναι να εξασφαλίσουμε κίνητρα για τους ιδιοκτήτες».
Η έκθεση στο Κέντρο Επισκεπτών στο Δέλτα Φαλήρου (διάρκεια έως 30/9) διοργανώνεται γύρω από έναν πυρήνα 85 φωτογραφιών, όπως προέκυψαν από την καταγραφή. Η εμπειρία αυτών των τριών ετών της έρευνας, σε όλα τα διαμερίσματα του Δήμου Αθηναίων, υπήρξε σημαντική όχι μόνο γιατί εκπαίδευσε έναν μεγάλο αριθμό συνεργατών αλλά γιατί περιέλαβε διαφορετικούς τύπους μεθοδολογίας, όπως τις προφορικές συνεντεύξεις με μνήμες και διηγήσεις ή τον εντοπισμό και εξακρίβωση ιστορικών στοιχείων. Οι προφορικές συνεντεύξεις, βιντεοσκοπημένες όλες, εμπλουτίζουν την «καρτέλα» πολλών κτιρίων με πρωτογενές υλικό.
Παρότι τα περισσότερα από τα κτίρια που εντοπίστηκαν και καταγράφηκαν είναι σε κακή κατάσταση συντήρησης, η ποιότητα του κτιριακού αποθέματος της περιόδου 1830-1940 αποτιμάται από ενδιαφέρουσα έως εξαιρετική, με πολλές εκπλήξεις και σημαντικά ευρήματα. Η λεγόμενη ανώνυμη συνοικιακή αρχιτεκτονική, όπως μας λέει η Ειρήνη Γρατσία, αποκαλύπτει, ύστερα από έρευνα και διασταύρωση στοιχείων, την εμπλοκή σημαντικών μηχανικών που έχτιζαν προπολεμικά στην Αθήνα. Μεγάλος αριθμός των διασωζόμενων κτιρίων ανήκουν στον Μεσοπόλεμο και, παρά τις αθρόες κατεδαφίσεις των τελευταίων δεκαετιών, πολλά κτίρια διασώθηκαν. Στο 5ο Διαμέρισμα (Αγ. Ελευθέριος, Ανω Πατήσια, Ριζούπολη), π.χ., που έχει σχετικά χαμηλή πυκνότητα αξιόλογων κτιρίων, μετρήθηκαν 636 ενδιαφέροντα κτίσματα. Υπερπολλαπλάσιος είναι ο αριθμός σε πιο κεντρικές περιοχές.
Η εμπειρία της καταγραφής, που προήλθε από την ερευνητική ομάδα γι’ αυτόν τον σκοπό (Ειρήνη Γρατσία, Στέλιος Λεκάκης, Γεωργία Γκουμοπούλου, Γιώργος Νίνος, Φωτεινή Μπέλλιου, Ζαννής Πιττακίδης), έχει δημιουργήσει πλέον ένα προηγούμενο. Ηδη, έχει ξεκινήσει η έρευνα για αντίστοιχη καταγραφή στη Θεσσαλονίκη.
