Είναι από τις ιστορίες που συγκινούν τον επισκέπτη μιας ανασκαφής. Ενας πολεμιστής των πρώιμων μυκηναϊκών χρόνων θάφτηκε (περ. 1600 π.Χ.) οπλισμένος με ξίφος, δόρυ, εγχειρίδιο, μαχαίρι και βέλη. Χίλια χρόνια αργότερα, ο τάφος αποκαλύφθηκε από τους κατοίκους του Δήμου Μαραθώνα. Με προσοχή και σεβασμό συνέλεξαν τα οστά του νεκρού, θεωρώντας ότι ανήκουν σε έναν προαιώνιο μυθικό ήρωα και άφησαν τα όπλα του στη θέση τους. Μάλιστα, ίδρυσαν πάνω από τον τάφο ιερό προς τιμήν του. Την εποχή της μεγάλης μάχης (490 π.Χ.) το ιερό καταστράφηκε μάλλον από τον περσικό στρατό και εγκαταλείφθηκε, αφού πλέον τον κυρίαρχο τόπο ιστορικής μνήμης αποτέλεσε ο Τύμβος του Μαραθώνα.
Ολα αυτά συνέβησαν στο Πλάσι, στο κέντρο της μεγάλης πεδιάδας του Μαραθώνα, περίπου 1.000 μέτρα από τον Τύμβο και 2.000 μέτρα από το Τρόπαιο της μάχης. Το εύρημα του Μυκηναίου πολεμιστή θα παρουσιαστεί σήμερα στις 5 το απόγευμα, δεύτερη μέρα του επιστημονικού συμποσίου «Ανασκαφή και Ερευνα XI», που διοργανώνεται στο κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι ερευνητικό πρόγραμμα του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ και αποτελεί την πανεπιστημιακή ανασκαφή του Τομέα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, στην οποία συμμετέχουν πολλοί από τους καθηγητές Αρχαιολογίας του τμήματος. Αποτελεί, όμως, εδώ και τρία χρόνια και τόπο άσκησης των φοιτητών Αρχαιολογίας. Αλλά είναι και τόπος ξενάγησης για ενηλίκους και εκπαιδευτικών προγραμμάτων για μαθητές σχολείων – κάτι ανάλογο οργανώνεται στις 24 Μαΐου.
Από το 1969-70
Δοκιμαστικές ανασκαφές στο Πλάσι πραγματοποιήθηκαν το 1969-70 από τον Σπυρίδωνα Μαρινάτο. Ακολούθησαν απαλλοτριώσεις εκτάσεων, αλλά φτάσαμε στο 2014 για να δώσει το υπουργείο Πολιτισμού άδεια ώστε να ξεκινήσει η διερεύνηση της θέσης. Τι έδειξαν οι έρευνες; Η κατοίκηση στην περιοχή ξεκινάει στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου και ο οικισμός μεγαλώνει κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, η ακμή του συνεχίζεται και στη Μέση Εποχή του Χαλκού. «Η ανασκαφή αποκάλυψε ένα μεγαλόπρεπο μέγαρο, το τρίτο μεγαλύτερο κτίριο αυτής της περιόδου στον ελλαδικό χώρο. Ο πλούτος και η σημασία του οικισμού αυτής της περιόδου ήταν τέτοια, ώστε κρίθηκε απαραίτητο να προστατευθεί με ισχυρό τείχος, πάχους 1,5 μέτρου. Το τείχος αυτό, αφενός, απέτρεπε τους εχθρούς, αλλά ήταν και ένα μνημείο που συμβόλιζε την ακμή και τη δύναμη του οικισμού», εξηγούν οι συνανασκαφείς, καθηγητές αρχαιολογίας Νάγια Σγουρίτσα, Γιάννης Παπαδάτος, Γιώργος Βαβουρανάκης, Πάνος Βαλαβάνης.
Επειτα από 1.500 και πλέον χρόνια συνεχούς κατοίκησης, ο οικισμός εγκαταλείπεται και ο πληθυσμός μετακινείται. Ο χώρος μετατρέπεται πλέον σε νεκροταφείο και πολλοί τάφοι ανοίγονται ανάμεσα στα ερείπια των κτιρίων. «Ετσι, από τόπος κατοικίας των προγόνων μετατρέπεται πλέον σε τόπο ενταφιασμού των νεκρών και μνήμης των προγόνων». Στις ανασκαφές αποκαλύφθηκαν άνδρες, γυναίκες και παιδιά σε μικρούς κιβωτιόσχημους τάφους ή σε πήλινα πιθάρια. Αλλά ξεχώρισε ένας βαθύς, χτιστός τάφος, στον οποίο ενταφιάστηκε σημαντικός νεκρός πολεμιστής με τον οπλισμό του. «Πρόκειται για τον ενταφιασμό ενός τοπικού αρχηγού-πολεμιστή, ένα εύρημα σπάνιο για εκείνη την περίοδο, με λιγοστά παράλληλα από την Αίγινα, τη Θήβα και τις Μυκήνες. Ομως ο τάφος αυτός έκρυβε ακόμη μία έκπληξη: ενώ τα όπλα βρέθηκαν απείραχτα στη θέση τους ή ελαφρώς μετακινημένα, έλειπε ο σκελετός του νεκρού».
Το Πλάσι αποκτά πάλι ζωή στα μυκηναϊκά χρόνια (1400-1100 π.Χ.), ενώ στα πρωτογεωμετρικά και γεωμετρικά χρόνια μετατρέπεται πάλι σε νεκροταφείο. «Οι τάφοι αυτής της περιόδου ανοίχθηκαν ανάμεσα στα ερείπια των σπιτιών του μυκηναϊκού οικισμού ή δίπλα στους τάφους του παλαιότερου νεκροταφείου, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο πολλαπλά και αλληλοδιαδεχόμενα στρώματα ιστορικής μνήμης για τους ανθρώπους που έμεναν στη γύρω περιοχή», υπογραμμίζουν οι ανασκαφείς. Στην αρχή των αρχαϊκών χρόνων (περ. 700 π.Χ.) πάνω από τον μυκηναϊκό τάφο του πολεμιστή ιδρύεται ιερό, το οποίο αργότερα ορίστηκε από μεγάλο τετράγωνο περίβολο. Είναι η εποχή που έγινε η ανακομιδή των οστών του Μυκηναίου πολεμιστή. «Φαίνεται ότι σχεδόν μια χιλιετία μετά τον ενταφιασμό του σημαντικού νεκρού, οι κάτοικοι της περιοχής ανακάλυψαν τον τάφο, τον άνοιξαν, εντυπωσιάστηκαν από το μνημείο και τα όπλα, και θεωρώντας ότι ανήκε σε έναν προαιώνιο μυθικό ήρωα, περισυνέλεξαν με σεβασμό και προσοχή τα οστά του ως αντικείμενο λατρείας, αφήνοντας την πολεμική του εξάρτυση στη θέση τους. Κατόπιν κάλυψαν ξανά τον τάφο και ίδρυσαν από πάνω ένα ηρώο προς τιμήν του επιφανούς νεκρού, αναδεικνύοντάς τον σε ήρωα προστάτη του τόπου τους».
Η εγκατάλειψη του ιερού στο τέλος της αρχαϊκής περιόδου (αρχές 5ου αι. π.Χ.) πιθανόν να οφείλεται στις καταστροφές του περσικού στρατού λίγο πριν από τη μεγάλη μάχη. Μετά τη νίκη των Αθηναίων στον Μαραθώνα, «ο βασικός τόπος μνήμης και τιμής για τους προγόνους μεταφέρεται στον γειτονικό Τύμβο του Μαραθώνα».
Τι περιμένουμε με την έναρξη της νέας ανασκαφικής περιόδου τον Μάιο; «Πηγαίνουμε βήμα βήμα», λέει στην «Κ» ο κ. Πάνος Βαλαβάνης, τονίζοντας πως είναι από τους σημαντικότερους τόπους της προϊστορικής και ιστορικής Αττικής, έχει αλληλουχία φάσεων και χρήσεων και ότι «είναι ενδιαφέρον να βλέπει κανείς τη “στρωματογραφία” της προϊστορίας και της αρχαίας ιστορίας». Η αλλαγή των χρήσεων έχει σημασία «γιατί υποδηλώνει μετακινήσεις, αλλαγές, συρρικνώσεις οικισμών, επεκτάσεις». Το εύρημα ενισχύει τη διαχρονική σημασία του Μαραθώνα.
Οι δυσκολίες
Οι καιροί βέβαια είναι δύσκολοι και για τους ανασκαφείς. Στο Πλάσι δόθηκαν χρηματοδοτήσεις από το ΕΚΠΑ, το Ινστιτούτο Αιγαιακής Προϊστορίας (INSTAP) και το Ελβετικό Ομοσπονδιακό Γραφείο για τον Πολιτισμό. Η ανασκαφή που ξεκίνησε εν μέσω μεγάλης οικονομικής κρίσης «από ένα ελληνικό δημόσιο πανεπιστήμιο πολλαπλά τραυματισμένο ανοίγει ένα νέο παράθυρο για την κατανόηση της προϊστορίας και της ιστορίας ενός τόπου έντονα φορτισμένου με επάλληλα στρώματα ιστορικής μνήμης και συνδεδεμένου με ένα ιστορικό γεγονός παγκόσμιας σημασίας», σημειώνουν οι καθηγητές Νάγια Σγουρίτσα, Γιάννης Παπαδάτος, Γιώργος Βαβουρανάκης, Πάνος Βαλαβάνης, εστιάζοντας στην εκπαίδευση των νέων αρχαιολόγων και στα εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά.
