Αυτή η μάχη δεν έχει ξεκάθαρο μέτωπο. Διεξάγεται ανά πάσα στιγμή σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σε οθόνες υπολογιστών ή κινητών τηλεφώνων. Ολο και περισσότεροι ειδικοί ανά τον κόσμο από τον κλάδο της Πληροφορικής ενώνουν τις δυνάμεις τους για να αντιμετωπίσουν τη διασπορά ψευδών ειδήσεων, που σε κάποιες περιπτώσεις επηρεάζουν εκλογικά αποτελέσματα ή δηλητηριάζουν τον δημόσιο λόγο. Στις επάλξεις βρίσκονται και Ελληνες επιστήμονες.
Ενας εξ αυτών είναι ο Ανδρέας Βλάχος. Ο 36χρονος ειδικός σε θέματα τεχνητής νοημοσύνης και μηχανικής μάθησης συμμετέχει ως σύμβουλος στη βρετανική εταιρεία Factmata στη δημιουργία ενός ακόμη εργαλείου κατά της παραπληροφόρησης. Η πρώτη έκδοση αναμένεται να κυκλοφορήσει πριν από τις βρετανικές εκλογές του Ιουνίου. Οποιος χρήστης την ενεργοποιήσει στον υπολογιστή του θα μπορεί να διασταυρώνει αυτόματα την εγκυρότητα στατιστικών δεδομένων και αριθμών που εμφανίζονται σε κείμενα συγκρίνοντάς τα με άλλες πηγές.
«Δεν αρκεί να πούμε στον χρήστη εάν κάτι είναι αληθές ή ψευδές», λέει στην «Κ» ο κ. Βλάχος. Οπως εξηγεί, βασική φιλοσοφία αυτού του νέου εργαλείου δεν θα είναι να ζητήσει την τυφλή εμπιστοσύνη των αναγνωστών. «Το σημαντικό είναι να δείξουμε την πηγή της πληροφορίας», προσθέτει.
Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο κ. Βλάχος συνέχισε την ακαδημαϊκή του πορεία στη Μ. Βρετανία και τις ΗΠΑ. Από το 2014 ασχολείται με τον αυτόματο έλεγχο εγκυρότητας γεγονότων (automated fact checking) συμμετέχοντας τότε σε σύμπραξη του University College of London με την ομάδα έρευνας και ανάπτυξης του BBC. Σήμερα είναι λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Sheffield και σύμβουλος στον διεθνή διαγωνισμό Fake News Challenge, στο πλαίσιο του οποίου ειδικοί από όλο τον κόσμο αναζητούν τρόπους για την αποκάλυψη ψευδών ειδήσεων στο Διαδίκτυο. «Αυτό που προσπαθώ να κάνω είναι να αναπτύξω μια εφαρμογή που θα αποδειχθεί χρήσιμη για την κοινωνία και ταυτόχρονα θα λειτουργεί ως μοχλός προόδου στον χώρο της έρευνας της τεχνητής νοημοσύνης», λέει.
Τα ψεύδη στο Twitter
Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού ο Τάκης Μεταξάς, καθηγητής Ηλεκτρονικών Υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο Wellesley των ΗΠΑ, ασχολείται εδώ και χρόνια με το κυνήγι της παραπληροφόρησης. Μαζί με συναδέλφους του ανέπτυξαν και χρησιμοποιούν την τελευταία τριετία την πλατφόρμα TwitterTrails, την οποία είχε παρουσιάσει πρόσφατα και η «Κ». Η εφαρμογή καταγράφει τον τρόπο διάδοσης μιας φήμης στο Twitter και τους βασικούς εκφραστές της. Παράλληλα μπορεί να εντοπίσει την αφετηρία μιας πλάνης βρίσκοντας τον χρήστη που δημοσίευσε πρώτος μια ψευδή είδηση.
Πρόσφατα, ερευνώντας την υπόθεση που έγινε γνωστή στις ΗΠΑ ως «#pizzagate», ο κ. Μεταξάς κατέληξε και σε άλλα ενδιαφέροντα ευρήματα. Η αναπαραγωγή του συγκεκριμένου ψέματος δεν περιορίστηκε στα στενά όρια μιας χώρας. Η θεωρία συνωμοσίας παρουσίαζε την πιτσαρία του ομογενούς Τζέιμς Αλεφαντή στην Ουάσιγκτον ως χώρο σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών, εμπλέκοντας μέχρι και την τότε υποψήφια πρόεδρο Χίλαρι Κλίντον. Η ιστορία διακινήθηκε ευρέως στο Διαδίκτυο με αποτέλεσμα ένοπλος 28χρονος Αμερικανός να εισβάλει στην πιτσαρία πυροβολώντας αδιακρίτως. Θύματα ή τραυματίες δεν υπήρξαν. Ο κ. Μεταξάς πάντως κατέγραψε ότι τουλάχιστον 4.500 χρήστες του Twitter είχαν μοιραστεί μεταξύ τους την ψευδή είδηση για την πιτσαρία, ενώ ακόμη και δημοσιογράφος στην Τουρκία έπεσε θύμα της πλάνης. Ενα από τα τρολ που αναπαρήγαγαν το θέμα ξεκίνησε να αναρτά την είδηση στα τουρκικά παρασύροντας τον δημοσιογράφο.
Αντίστοιχα η ομάδα των ερευνητών στο Wellesley διαπίστωσε ότι τα τρολ από την ΠΓΔΜ, που αποδείχθηκαν ιδιαίτερα δραστήρια στη διασπορά ψευδών κατά την προεκλογική εκστρατεία των ΗΠΑ, βασίστηκαν σε μια παλιά τεχνική. Ηταν το 2010 όταν ο κ. Μεταξάς και οι συνεργάτες του εντόπισαν ότι ψεύτικοι λογαριασμοί στο Twitter διέδιδαν ψεύδη για υποψήφια του Δημοκρατικού Κόμματος. Σε 138 λεπτά είχαν καταφέρει να αγγίξουν 60.000 χρήστες. Αυτή η τακτική αποκαλείται Twitter Bomb. Την ίδια μορφή χιονοστιβάδας πήραν μέσα στο 2016 οι αναρτήσεις των Σκοπιανών. Αρχικά έφτιαχναν ιστοσελίδες με ψεύτικο περιεχόμενο και παραπλανητικούς τίτλους. Επειτα δημιουργούσαν ψεύτικους λογαριασμούς στο Facebook και εντάσσονταν ως μέλη σε ομάδες υποστηρικτών του Ντόναλντ Τραμπ. Κάθε φορά που αναρτούσαν μια είδηση στις ιστοσελίδες τους την αναπαρήγαγαν σε αυτά τα γκρουπ.
«Κάθε like ή κάθε retweet που κάνουμε επηρεάζει το τι θα διαβάσουν οι φίλοι μας στο Facebook ή στο Twitter. Ολες αυτές οι μικρές αποφάσεις διαμορφώνουν και την κατανάλωση ειδήσεων από τους χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης», λέει σε τηλεφωνική μας επικοινωνίας από τις ΗΠΑ ο Αλέξιος Μαντζαρλής, ακόμη ένας Ελληνας που ασχολείται με το fact checking.
Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Ρώμη, από Ελληνα πατέρα και Ιταλίδα μητέρα. Η πρώτη του επαφή με τη διασταύρωση γεγονότων χρονολογείται το 2012 όταν ξεκίνησε η λειτουργία της ιστοσελίδας Pagella Politica. Εκεί με συνεργάτες του εστίαζε στον έλεγχο δηλώσεων Ιταλών πολιτικών. Ξεκίνησε εθελοντικά αυτή την προσπάθεια, η οποία στην πορεία εξελίχθηκε σε αποκλειστική απασχόληση και οδήγησε σε συνεργασία με το τηλεοπτικό δίκτυο Rai. Από τον Σεπτέμβριο του 2015 ανέλαβε επικεφαλής του International Fact-Checking Network (IFCN) στο αμερικανικό ινστιτούτο Poynter. Συμμετέχει στην εκπαίδευση δημοσιογράφων διεθνώς και στην προώθηση συνεργασίας μεταξύ οργανώσεων και πρωτοβουλιών που ασχολούνται με τον έλεγχο ειδήσεων σε όλο τον κόσμο.
Η περίπτωση του δημάρχου από την Τζακάρτα και τι μας διδάσκει
Η διασπορά ψευδών ειδήσεων «δεν έχει σύνορα», λέει ο κ. Μαντζαρλής. Ως παράδειγμα φέρνει τον δήμαρχο της Τζακάρτα στην Ινδονησία, που δεν κατάφερε να επανεκλεγεί όταν κυκλοφόρησε διαδικτυακά παραλλαγμένο βίντεο που τον εμφάνιζε να μιλάει κατά του Ισλάμ. Θυμάται ακόμη μια υπόθεση του 2014 στη Βραζιλία όταν μια ανάρτηση σε κοινωνικά δίκτυα έγινε viral (δηλαδή μοιράστηκε ευρύτατα) και είχε ως κατάληξη τη δολοφονία γυναίκας γιατί θεωρήθηκε ότι συμμετείχε σε τελετή μαύρης μαγείας.
Τον Νοέμβριο του 2016 το δίκτυο IFCN στο οποίο είναι επικεφαλής ο κ. Μαντζαρλής ζητούσε σε επιστολή του από τον ιδρυτή του Facebook να λάβει μέτρα για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα. Λίγες εβδομάδες αργότερα το Facebook ανακοίνωσε ότι θα αναπτύξει σχετικές δράσεις συνεργαζόμενο με οργανώσεις fact checking που έχουν υπογράψει τον κώδικα αξιών του IFCN.
Ηδη εδώ και λίγες εβδομάδες έγινε η αρχή στις ΗΠΑ. Οταν κάποιος χρήστης του μέσου κοινωνικής δικτύωσης πρόκειται να μοιραστεί μια είδηση που έχει διαψευστεί τότε κάτω από την ανάρτηση εμφανίζεται σχετική προειδοποίηση. Ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να δει ποιες ιστοσελίδες ή φορείς καταρρίπτουν τη συγκεκριμένη είδηση. Η προειδοποίηση για την πλάνη παραμένει ορατή κάτω από την ανάρτηση για να τη δουν και οι φίλοι του χρήστη. Αυτή η δυνατότητα ακόμη δεν προσφέρεται στο Facebook στην Ελλάδα.
Ενόψει και των γαλλικών εθνικών εκλογών το ζήτημα είναι ιδιαίτερα επίκαιρο. Προκειμένου να προλάβει μια χιονοστιβάδα φημών και παραπλανητικών ειδήσεων το Facebook διέγραψε 30.000 ψεύτικους λογαριασμούς στη Γαλλία. Παράλληλα με καταχωρίσεις σε μεγάλες εφημερίδες της χώρας ενημέρωνε τους αναγνώστες για το φαινόμενο. Τα αποτελέσματα αυτής της εκστρατείας δεν είναι ακόμη μετρήσιμα. Η μάχη για την αλήθεια συνεχίζεται.
