Κρυμμένο στην νοτιοανατολική Εύβοια, πάνω από δαιδαλώδη φαράγγια που καταλήγουν στο Αιγαίο βρίσκεται σκαρφαλωμένο στην πλαγιά του όρους Όχη, το μικροσκοπικό χωριό Αντιά.
Στο φιδογυριστό δρόμο που οδηγεί στο χωριό από την Κάρυστο, κάπου ανάμεσα σε μεγαλιθικά «δρακόσπιτα» (πέτρινοι τάφοι) και κυκλώπειους ογκολίθους ο ταξιδιώτης μπορεί ν’ ακούσει το αρχέγονο τραγούδι των σειρήνων ν’ αντηχεί στα βουνά. Πρόκειται για τη Σφυριά, μια ιδιαίτερη γλώσσα που μοιάζει με τραγούδισμα πουλιών και οι κάτοικοι του χωριού Αντιά τη χρησιμοποιούν εδώ και χιλιάδες χρόνια για να επικοινωνούν εξ αποστάσεως.
Ο πληθυσμός της Αντιάς όμως έχει μειωθεί τα τελευταία χρόνια από 250 σε μόλις 37 κατοίκους, με αποτέλεσμα οι γηραιότεροι που χάνουν τα δόντια τους να μην μπορούν να παράξουν πια τους οξείς ήχους της Σφυριάς.
Σήμερα έχουν απομείνει μονάχα 6 ομιλητές της γλώσσας, σύμφωνα με το δημοσιογράφο του BBC Έλιοτ Στάιν που ταξίδεψε στην Εύβοια για να τους συναντήσει.
Λίγα πράγματα για την ιστορία και την εξέλιξη της γλώσσας:
Κανείς δεν μπορεί να θυμηθεί ακριβώς πότε και πώς ξεκίνησε να χρησιμοποιείται η σφυριά ως κώδικας επικοινωνίας.
Κάποιοι εικάζουν ότι προέρχεται από Πέρσες στρατιώτες που έψαχναν καταφύγιο στα βουνά περίπου 2.500 χρόνια πριν.
Άλλοι πάλι ισχυρίζονται ότι η γλώσσα γεννήθηκε στους Βυζαντινούς χρόνους και χρησιμοποιούνταν ως μέσο προειδοποίησης για κίνδυνο προερχόμενο από αντίπαλα χωριά ή επιδρομές πειρατών.
Σύμφωνα με κάποιους δε, στην αρχαία Αθήνα διόριζαν σφυριχτές από την Αντιά στις κορυφές των βουνών για να στείλουν σήμα σε περίπτωση επικείμενης επίθεσης.
Η πρώτη φορά που η σφυριά έγινε γνωστή στον κόσμο ήταν το 1969 όταν ένα αεροπλάνο κατέπεσε στα βουνά πίσω από την Αντιά και το πλήρωμα αναζητώντας τον πιλότο μαγεύτηκε όταν άκουσε τις τρίλιες των βοσκών που αντηχούσαν στις χαράδρες.
Σύμφωνα με τη γλωσσολόγο Δήμητρα Χένγκεν, η Σφυριά αποτελεί μια σφυριχτή εκδοχή της ελληνικής γλώσσας, όπου γράμματα και συλλαβές αντιστοιχούν σε ξεχωριστούς τόνους και συχνότητες στα σφυρίγματα. Λόγω του ότι τα ηχητικά κύματα από σφυρίγματα διαφέρουν από τον κανονικό λόγο το μήνυμα που στέλνει ο ομιλητής μπορεί να ακουστεί μέχρι και τέσσερα χιλιόμετρα μακριά, δηλαδή δέκα φορές πιο μακριά από μια κραυγή.
Τί λένε οι φυσικοί ομιλητές για τη γλώσσα τους;
«Όταν ήμουν παιδί μαθαίναμε Σφυριά για να επιβιώσουμε. Είναι ο τρόπος ζωής μας, αν εξαφανιστεί θα χαθεί μαζί της και η πολιτιστική ταυτότητα του χωριού», λέει ο 69χρονος Παναγιώτης Τζαναβάρης.
«Πριν από 30 χρόνια ούτε δρόμους είχαμε ούτε ρεύμα», λέει ο Γιάννης Τσίπας ένας 50χρονος γιδοβοσκός και δεύτερος νεότερος ομιλητής της Σφυριάς. «Μέχρι το 1997 μόνο ένα τηλέφωνο υπήρχε στο χωριό, της Κούλας, κι όταν πήγαινε κάποιος στην Αθήνα έπαιρναν τηλέφωνο για να πουν ότι έφτασαν καλά. Τότε εκείνη σφυρίζοντας ενημέρωνε ολόκληρη την οικογένεια», αναφέρει χαρακτηριστικά ο ίδιος.
Μια άλλη διάσταση της Σφυριάς δίνει η Μαρία Κεφαλα περιγράφοντας το πώς γνωρίστηκαν οι γονείς της: «Μια νύχτα ένας άντρας βρίσκονταν στα βουνά με το κοπάδι του όταν ξαφνικά άρχισε να χιονίζει. Ήξερε όμως ότι κάπου βαθιά μέσα στα βουνά υπήρχε ένα όμορφο κορίτσι απ’ την Αντιά. Ο βοσκός βρήκε μια σπηλιά, άναψε φωτιά και σφύριξε στην κοπέλα να έρθει να ζεσταθεί. Το κορίτσι ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα και έτσι οι γονείς μου τρυπήθηκαν από τα βέλη του έρωτα».
Ποιο θα είναι όμως άραγε το μέλλον της γλώσσας;
Σήμερα υπάρχουν περίπου 70 τέτοιες γλώσσες στον κόσμο και όλες εντοπίζονται σε απομακρυσμένα ορεινά χωριά όπως η Αντιά.
Η Σφυριά όμως θεωρείται ότι είναι η αρχαιότερη και καλύτερα δομημένη όλων, αλλά και εκείνη που διατρέχει τον μεγαλύτερο κίνδυνο να εξαφανιστεί. Σύμφωνα με τον Άτλαντα των Γλωσσών του Κόσμου της Ουνέσκο για της απειλούμενες με εξαφάνιση γλώσσες, καμμία άλλη γλώσσα σφυριχτή ή μη στην Ευρώπη, δεν έχει λιγότερους ζωντανούς ομιλητές απ’ τη Σφυριά.
Μετά από τόσες γενιές που φρόντισαν η γλώσσα τους ν’ αντηχεί απ’ άκρη σ’ άκρη στα δύσβατα βουνά, η Σφυριά και οι ομιλητές της μπορεί να χαθούν μες στα βάθη των νεφών του όρους Όχη.
«Μια σφυριχτή γλώσσα κινδυνεύει περισσότερο εκ φύσεως καθώς είναι πολύ πιο δύσκολο ν’ αναπαραχθεί», λέει η Χένγκεν.
«Αν δεν υπάρξουν δραστικές αλλαγές βλέπω τη Σφυριά να εξαφανίζεται άμεσα και είναι τραγικό αυτό», προσθέτει η ίδια.
Υπάρχουν ελπίδες επιβίωσης της Σφυριάς;
Ο Παναγιώτης Τζαναβάρης ο καλύτερος σφυριχτής της Αντιάς αποφάσισε το 2010 να προσπαθήσει να διασώσει τη γλώσσα ιδρύοντας τον Πολιτιστικό Σύλλογο της Αντιάς στο παλιό σχολείο του χωριού που πια δε λειτουργεί.
Μάλιστα, γλωσσολόγοι από τα Πανεπιστήμια του Χάρβαρντ και του Γέιλ επισκέφθηκαν την Αντιά για να καταγράψουν τη γλώσσα.
Αλλά εκτός αυτού o Τζαναβάρης έκανε κάτι που κανείς δεν είχε τολμήσει στο παρελθόν: δίδαξε τη γλώσσα σε έναν ξένο, σε έναν 31χρονο κούριερ από την Κάρυστο.
«Εδώ και χρόνια οι άνθρωποι στην Αντιά μιλούν για μια γλώσσα που χάνεται. Με τη βοήθειά σας όμως, ίσως να μπορέσουμε να μιλάμε για μια γλώσσα που επιβίωσε», δήλωσε ο Παναγιώτης Τζαναβάρης στον δημοσιογράφο του BBC, Έλιοτ Στάιν.
Επιμέλεια: Οδυσσεύς Ν. Πλάτωνας
