Aγνωστο κειμήλιο που επιβεβαιώνει τις στενές πνευματικές σχέσεις, και όχι μόνο, του Aγίου Oρους με την τσαρική Ρωσία βγαίνει πρώτη φορά στη δημοσιότητα. Είναι το αργυρό αγιοπότηρο δώρο του τσάρου Αλεξίου Μιχαήλοβιτς (1645 – 1676) και της πρώτης συζύγου του Μαρία Ιλιίνιτσνα προς τη Μονή Ιβήρων, που αποτελεί ένα ακόμη τεκμήριο της ευλάβειας των ορθόδοξων τσάρων. Φυλάσσεται στο σκευοφυλάκιο του μοναστηριού, αλλά ταυτίστηκε πρόσφατα από τον δρα αρχαιολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Ορους, Νίκο Μερτζιμέκη.
Οι δύο εγχάρακτες επιγραφές, μια αφιερωματική και μια κτητορική με τα ονόματα του τσάρου και της τσαρίνας στην κυριλλική αλφάβητο και εκκλησιαστική σλαβονική γλώσσα, καθώς και μια χαραγμένη παράσταση της Δεήσεως, αποτυπώνουν ανάγλυφα την αξία του αφιερωματικού σκεύους. «Πίετε εξ αυτού πάντες· τούτο γαρ εστί το αίμα μου το της Καινής Διαθήκης το περί πολλών εγχυνόμενον εις άφεσιν αμαρτιών», αναγράφει η αφιερωματική επιγραφή στο τσαρικό δώρο. Η δεύτερη επιγραφή αναφέρει ότι ο Αλέξιος τσάρος της Ρωσίας και η σύζυγός του Μαρία αφιερώνουν το Ποτήριον στον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου στη Μόσχα, μετόχι, τότε, της Μονής Ιβήρων.
Τα υφολογικά γνωρίσματα του διάκοσμου στο κατά παραγγελίαν του τσάρου ασημένιο αγιοπότηρο παραπέμπουν σε έργα του 17ου αιώνα που αποτελούν προϊόντα του αυτοκρατορικού εργαστηρίου της Ρωσίας, διευκρινίζει στην «Κ» ο κ. Μερτζιμέκης. Χρονολογείται μεταξύ 1648 και 1669, ανάμεσα δηλαδή στον γάμο της Μαρίας Ιλιίνιτσνα με τον τσάρο και τον θάνατό της.
Οι σχέσεις Αγίου Ορους – Ρωσίας, εξηγεί, είχαν ξεκινήσει από τα τέλη του 15ου αιώνα με αυξανόμενο ρυθμό στον 17ο αιώνα. Τότε οι Αγιορείτες στρέφονται προς τη Ρωσία για να αντιμετωπίσουν τα οικονομικά προβλήματα που επέτεινε η οθωμανική κατάκτηση. Οι δεσμοί της Μονής Ιβήρων με το παλάτι κορυφώνονται στη βασιλεία του Αλεξίου Μιχαήλοβιτς, όταν δωρίζει στη μονή το Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου στη Μόσχα. Οι επίσημοι τίτλοι ιδιοκτησίας της Μονής παραχωρούνται το 1669 «μετά πλείστων προνομίων και 70 δούλων» και σταθερή ενίσχυση από το αυτοκρατορικό ταμείο. Η δωρεά αποτελούσε ανταπόδοση ευεργεσίας προς τους Ιβηρίτες, οι οποίοι, το 1648, κατόπιν παρακλήσεως του μετέπειτα πατριάρχη Μόσχας Νίκωνα, φιλοτέχνησαν και μετέφεραν στο παλάτι αντίγραφο της Παναγίας Πορταΐτισσας για την ίαση μέλους της τσαρικής οικογένειας.
«Το ενεπίγραφο αγιοπότηρο αναδεικνύει την αφιερωτική πολιτική της τσαρικής οικογένειας, η οποία επιδιώκει μια εικόνα ανάλογη αυτής των βυζαντινών αυτοκρατόρων, αλλά και τη θρησκευτική ευλάβεια των ορθόδοξων τσάρων, όπως εύλογα αποτυπώνει και η λειτουργική επιγραφή του (“εις άφεσιν αμαρτιών”)», επισημαίνει ο κ. Μερτζιμέκης. Παραμένει άγνωστο πότε και πώς μεταφέρθηκε στη Μονή Ιβήρων. Πιθανότατα μετά την Επανάσταση του 1917. Αυτό που είναι γνωστό είναι η λατρεία για την Πορταΐτισσα (Βρατάρντιτσα) ή Ιβηρίτισσα (Ιβήρσκαγια), στο ομώνυμο παρεκκλήσι της Κόκκινης Πλατείας, έως τις μέρες μας.
Η ανακοίνωση για το αγιοπότηρο θα γίνει σήμερα στις 13.30 στο συμπόσιο προς τιμήν του ομότ. καθ. Γεωργίου Βελένη, Αμφιθέατρο Μουσείου Αρχαίας Αγοράς.
