«Η φωτογραφία που σας εσωκλείω δεν είναι από τα τωρινά μας κατορθώματα αλλά από τα Δεκεμβριανά του 1944». Ο αναγνώστης ήταν σαφής. Αφορμή ήταν ένα παλαιότερο άρθρο για το πυρπολημένο κτίριο του «Αττικόν» στη Σταδίου, που προκάλεσε τον συνειρμό για το πυρπολημένο (μεγαλόπρεπο) θέατρο «Αλάμπρα», Πατησίων και Χαλκοκονδύλη, τον Δεκέμβριο του 1944. Αυθαίρετη η ακροβασία αλλά βάσιμη η αφετηρία στοχασμού για τις καταστροφές στον πυρήνα της πόλης και τις ανοικτές πληγές. Ο αναγνώστης, κ. Σπύρος Γ. Δημητρακόπουλος, εσωκλείει τη φωτογραφία του κατεστραμμένου «Αλάμπρα», τραβηγμένη από τον Δημήτρη Παπαδήμο, και γράφει: «Η ιστορία επαναλαμβάνεται; Φιλοσοφικό το ερώτημα. Πολλοί λέν’ πως όχι. Οι φωτογραφίες πάντως ως τεκμήρια έχουν… αντίθετη άποψη».
Ανατινάξεις κτιρίων
Και μπορεί το κτίριο του «Αττικόν», το μέγαρο του Ιδρύματος Δεκόζη-Βούρου, να συμπληρώνει πέντε χρόνια ερείπωσης, αλλά η επίπτωση αυτής της χαίνουσας πληγής έχει υποτιμηθεί. Οπως είχε υποτιμηθεί, πρακτικά, συμβολικά και ιστοριογραφικά, η επίπτωση από τις ανατινάξεις εκατοντάδων κτιρίων στο κέντρο της Αθήνας στα Δεκεμβριανά του 1944. Η Αθήνα ήταν η μόνη πρωτεύουσα που ενώ διασώθηκε ως σύνολο ώς την απελευθέρωση, καταστράφηκε μέσα σε διάστημα δύο μηνών από τους ίδιους τους Ελληνες.
Πρόσφατα, κυκλοφόρησε μία σημαντική έκδοση. Είναι η «Νεοκλασική Αθήνα του Παύλου Μυλωνά», ένας ανεκτίμητος τόμος που κυκλοφόρησαν οι εκδόσεις Καπόν με την Ακαδημία Αθηνών. Με τον πρόλογο της Μάρως Καρδαμίτση-Αδάμη παρακολουθούμε τα βήματα του αρχιτέκτονα Παύλου Μυλωνά την επαύριο των καταστροφών που άφησαν τα Δεκεμβριανά και φθάνουμε ώς περίπου το 1960. Εχουν ιδιαίτερη σημασία οι αθησαύριστες φωτογραφίες της κατεστραμμένης Αθήνας το 1945, μια συλλογή με τη δική της πιεστική ανάγκη για σύνθετη ανάγνωση, από την οποία αποσπάσαμε σήμερα τη φωτογραφία της πυρπολημένης Βαρβακείου, του μεγαλόπρεπου, νεοκλασικού, ιστορικού εκπαιδευτηρίου, εκεί όπου σήμερα είναι η Βαρβάκειος μεταξύ Αθηνάς και Σωκράτους.
Σε λίγες ημέρες είναι η θλιβερή επέτειος από τα Δεκεμβριανά και ενώ η συζήτηση για τον Εμφύλιο έχει προοδεύσει θεαματικά σε επίπεδο ιστορικής έρευνας, υπολείπεται σε εμβάθυνση και εξωστρέφεια η μελέτη των επιπτώσεων από τα Δεκεμβριανά στη μεταπολεμική πολεοδομική εξέλιξη της πρωτεύουσας. Ενα τεράστιο τμήμα του κτιριακού αποθέματος της Αθήνας καταστράφηκε ολοσχερώς ή μερικώς, κυρίως από ανατινάξεις εκ μέρους του ΕΛΑΣ. Η περιοχή γύρω από την Ομόνοια, η Νεάπολη, τα Εξάρχεια, η Πατησίων, η Κυψέλη, του Μακρυγιάννη και πολλά ακόμη κεντρικά σημεία της Αθήνας γέμισαν με ερείπια και χαλάσματα και μαζί με τα θύματα και από τις δύο πλευρές και τις απαγωγές ή την ομηρεία αμάχων από τους αντάρτες, η Αθήνα είχε τραυματικές απώλειες στον οικοδομικό ιστό της, γεγονός που επιτάχυνε την ανάγκη ανοικοδόμησης (προτού ακόμη τελειώσει ο Εμφύλιος). Και επιπλέον παραμένουν ανοικτά τα ερωτήματα για την ψυχολογική επίπτωση που είχε στον γενικό πληθυσμό η βία που ήρθε και εγκαταστάθηκε στον πυρήνα άλλοτε φιλήσυχων περιοχών. Οι Αθηναίοι άρχισαν να βλέπουν αλλιώς την πόλη τους.
Η πρωτεύουσα άλλαξε οριστικά μετά το ισχυρό σοκ του 1944
«Η Αθήνα ήταν μια άτυχη πόλη», έγραφε ο Ντιμίτρι Κέσελ, φωτογράφος για το περιοδικό Life, που βρέθηκε στην Ελλάδα στα Δεκεμβριανά. Οι φωτογραφίες του, σπαρακτικές, κυκλοφόρησαν το 1994 σε τόμο των εκδόσεων Αμμος και έκτοτε άρχισε να ξετυλίγεται για τις νεότερες γενιές η σκοτεινή εικονογραφία της κατεστραμμένης πρωτεύουσας. Ο Δημήτρης Παπαδήμος είναι ένας άλλος μεγάλος φωτογράφος που φωτογράφησε τις καταστροφές. Το αρχείο του περιήλθε στο ΕΛΙΑ, στη δεκαετία του 1990, και το περιέθαλψε με αγάπη ο Μάνος Χαριτάτος. Αργότερα (2011), το ΜΙΕΤ προχώρησε σε έκδοση και έκθεση παρουσιάζοντας όλη την ενότητα του αρχείου, μέρος του οποίου είναι τα Δεκεμβριανά.
Ανοικοδόμηση
Αυτό που παραμένει ανοικτό είναι κατά πόσον οι ανατινάξεις και οι ολικές και μερικές καταστροφές κτιρίων συνέτειναν στη βιαστική ανοικοδόμηση της Αθήνας. Η Αθήνα στις αρχές, τουλάχιστον, της δεκαετίας του 1950 διατηρούσε σε ορισμένα σημεία τα υπολείμματα των ερειπίων. Μας το θυμίζουν επιστολές διαμαρτυρόμενων πολιτών στον αθηναϊκό Τύπο εκείνα τα χρόνια. Η περίπτωση θυμίζει, έστω και σε μικρότερη κλίμακα, τις κατεστραμμένες πόλεις της Γερμανίας, σε ορισμένες από τις οποίες διατηρήθηκαν χαλάσματα έως και το 1960.
Η καταστροφή οικιστικού ιστού στην Αθήνα και η στοχευμένη, εκ μέρους του ΕΛΑΣ, ανατίναξη ή πυρπόληση εμβληματικών κτιρίων για την ιστορία του αστικού πολιτισμού στην πόλη, όπως η ιστορική Βαρβάκειος ή η έπαυλη Θων στους Αμπελοκήπους (έργο Τσίλλερ) δημιούργησε χάσματα συνέχειας και μνήμης. Από τα Δεκεμβριανά κληρονομήσαμε σε επιτάχυνση και όξυνση δύο χαρακτηριστικά. Πρώτον, η απαξίωση της παλαιάς μορφής της πόλεως κέρδισε έδαφος και οπαδούς, όχι μόνο μέσα από τη διεθνή, τότε, τάση για αστική ανανέωση, αλλά και μέσα από μία ιδεοληπτική αποξένωση από την εικονογραφία των ιστορικών ρυθμών ως προϊόντων της αστικής τάξης. Και δεύτερον, η άτυπη πρόσκληση σε καιροσκόπους και κερδοσκόπους στη διαμόρφωση της τύχης των νέων Αθηνών. Επιπλέον, η πρωτόγονη ή ατελής τεχνογνωσία της εποχής για την επισκευή και επαναφορά των παλαιών κτισμάτων της περιόδου 1850-1920 απομάκρυνε το ενδεχόμενο για την ανάδειξή τους. Και σταδιακά, το σκηνικό των πληγωμένων ή φθαρμένων νεοκλασικών συνέδεσε την παρουσία τους με τον αναχρονισμό και τις μνήμες του πολέμου. Η αστυφιλία, που και αυτή ενισχύθηκε από τις καταστροφές των Γερμανών αλλά και του Εμφυλίου στην ύπαιθρο, ενίσχυσε την επιθυμία για ταχεία σάρωση της παλαιάς μορφής της Αθήνας.
Ο Κώστας Μπίρης είχε εκφράσει ήδη στη δεκαετία του 1940 την αγωνία του για το μέλλον της πόλης, καθώς έβλεπε τον τρόπο με τον οποίο προχωρούσε η επαναφορά της εύρυθμης τάξης μετά τα Δεκεμβριανά. Το καλοκαίρι του 1945, λίγους μήνες μετά τις μεγάλες καταστροφές του Δεκεμβρίου 1944 και του Ιανουαρίου 1945, ο Κώστας Μπίρης είχε καταθέσει το κείμενό του «Προτού κτισθούν τα ερείπια». Το 1946 είχε συντάξει εκ μέρους του Δήμου προτάσεις προς το υπουργείο Συγκοινωνιών που ζητούσε τροποποιήσεις στο σχέδιο πόλεως συνεπεία των καταστροφών μετά τα Δεκεμβριανά. Η Αθήνα άλλαξε τελεσίδικα μετά το σοκ του 1944.
