Ουδείς κατάλογος θεοτοκωνυμίων είναι πλήρης και τελεσίδικος. Εκατοντάδες τα ονόματα της Παναγίας, όσα ορίζουν τον τόπο όπου βρέθηκε μια εικόνα της και χτίστηκε εκκλησία ή μοναστήρι, κάποια ιαματική της ιδιότητα ή τον τύπο της εικονογραφικής απόδοσής της, αποτελούν τεκμήρια μιας επινοητικής αγάπης και μιας εξίσου εφευρετικής ανάγκης: της αέναα αυτοαναπαραγόμενης ανάγκης για παραμυθία. Ο ευαγγελικός Υιός του Ανθρώπου παραμένει απόμακρος, παρά τη γλυκύτητά του, ενώ η μητέρα του, στη λαϊκή παράδοση, ταυτίζεται με τις μανάδες όλου του κόσμου.
Η Παναγία η Βρεφοκρατούσα ίσως έχει στα λησμονημένα στρώματά της λείψανα μνήμης από την Αρτεμη Βρεφοκρατούσα (τη βλέπουμε στη Βραυρώνα), κι εκείθε από την Ισιδα Βρεφοκρατούσα. Αποκτά, όμως, σπαραχτική μοναδικότητα στη σπανιότατη εκδοχή όπου, σαν Παναγία του Χάρου (τη βλέπουμε στους Λειψούς και στον Μυστρά), κρατάει στην αγκαλιά της όχι ένα νήπιο, αυστηρό ή παιχνιδιάρικο, αλλά τον Χριστό ήδη εσταυρωμένο, σε μέγεθος και στάση βρέφους. Συγκλονιστικός και ο τύπος της Παναγίας του Πάθους (αποκαλείται και Παναγία η Αμόλυντος), όπου ο μικρός Ιησούς κουρνιάζει τρομαγμένος στην αγκαλιά της μάνας του, με το βλέμμα του στον Γαβριήλ, που κρατάει τα σύμβολα του Πάθους, τον σταυρό και τον ακάνθινο στέφανο· στ’ αριστερά της θεομητορικής κεφαλής, ο Μιχαήλ κρατάει τη λόγχη, τον σπόγγο και το δοχείο με τη χολή και το όξος, προαγγελία μαρτυρίου.
Κανένας βίος της Παναγίας επίσης (πέρα από εκείνον που συνθέτουν τα αισθήματα του καθενός, αδιάφορα για τις ιστορικές μαρτυρίες) δεν μπορεί να θεωρηθεί οριστικός και αναμφισβήτητος. Τα ευαγγέλια αφήνουν υποφωτισμένα ή δίχως καμία είδηση πολλά χρόνια της ζωής της, όπως συμβαίνει και με τον Ιησού. Η οικεία βιογραφία της, όπως την έπλασε ο καιρός, αντλεί στοιχεία και από τα Απόκρυφα, τη βυζαντινή εικονογραφία και την υμνογραφία, η οποία στο πρόσωπό της απελευθέρωσε όλο της το λυρικό πάθος, μπροστά στα επιτεύγματα του οποίου ωχριά η νεότερη θρησκευτική ποίηση.
Ξεχωριστή παραμένει η συμβολή της λαϊκής παράδοσης, που με τις ιστορίες και τα τραγούδια της επιμένει στην Παναγία του Πόνου, σε αυτήν που ξέρει από πόνο, άρα ξέρει και να τον συμμερίζεται όταν πλήττει άλλους. Κι είναι ντροπής πράγμα να βλέπουμε τους θεομπαίχτες εκμεταλλευτές των λαϊκών αισθημάτων να εμπορεύονται (και από τηλεοράσεως, μαζί με ακροδεξιές αθλιότητες) «βοτάνια του Αγίου Ορους» και «θαυματουργά κομποσκοίνια», ευλογημένα λέει από την Παναγία.
