Λίγοι απολάμβαναν να καταρρίπτουν τα στερεότυπα περισσότερο από τον Μάνο Χατζιδάκι. Και στην περίπτωση του «Μεγάλου Ερωτικού», που παρουσιάζεται μαζί με άλλο ένα από τα σημαντικότερα έργα του, «Το Χαμόγελο της Τζοκόντας», στις 28, 29 και 30 Σεπτεμβρίου στην Εθνική Λυρική Σκηνή, ο κορυφαίος συνθέτης το έκανε απερίφραστα, από την πρώτη στιγμή: «Ο “Μεγάλος Ερωτικός” έγινε από ένα αίσθημα ενοχής κι όχι από ερωτικούς λόγους. Μόνον οι ανόητοι φαντάζονται ότι όταν είσαι ερωτευμένος γράφεις ένα έργο σαν τον “Μεγάλο Ερωτικό”», έγραφε ο Χατζιδάκις το 1972, αποκαλύπτοντας την ιστορία που γέννησε το πρώτο τραγούδι του έργου:
Μετά τον θάνατο του ηθοποιού Γιώργου Παππά, που ήταν φίλος του, η μητέρα του, η ποιήτρια Μυρτιώτισσα, έστειλε στον συνθέτη, άρρωστη από το νοσοκομείο, το γνωστό στους παλαιότερους ποίημά της με τίτλο «Σ’ αγαπώ» για να το μελοποιήσει, μαζί μ’ ένα πολύ συγκινητικό γράμμα. «Τότες, είπα, θα πάω αμέσως να τη δω, αλλά δεν πήγα, και με την επιπολαιότητα που χαρακτηρίζει τους νέους, το ξέχασα», παραδέχθηκε ο Χατζιδάκις. «Βρέθηκα στην Αμερική, όπου διαβάζοντας ότι πέθανε η Μυρτιώτισσα μου ήρθε στον νου η παράλειψή μου, βρήκα το γράμμα της και το ποίημα και αισθάνθηκα όλες τις τύψεις ενός ανθρώπου που σαν νέος, κάνει τέτοιου είδους αστοχίες κι επιπολαιότητες».
«Λαϊκός Θεός»
Θέλησε να γράψει μουσική εκ των υστέρων για το «Σ’ αγαπώ» και επιπλέον να το συμπεριλάβει σ’ έναν νέο κύκλο τραγουδιών. Ετσι μελοποίησε και Σαπφώ, Ευριπίδη, Σολομώντα, Σολωμό, Καβάφη, Ελύτη, Χορτάτζη, Γκάτσο και Σαραντάρη και γεννήθηκε ο «Μεγάλος Ερωτικός»: «…Ενας λαϊκός Θεός που ζει στη φαντασία μας απ’ τη στιγμή που γεννόμαστε ίσαμε να πεθάνουμε, όμορφος, εφηβικός και αδιάκοπα ζωντανός. Ο Μεγάλος Ερωτικός δε φοράει γραφικά τοπικά ρούχα. Φοράει δικά του που συνθέτουν δύσκολους συνδυασμούς ήχων, ανάλαφρων χρωμάτων και ποιητικών ονείρων», εξήγησε αργότερα ο συνθέτης, προσθέτοντας ότι ο λαϊκός αυτός θεός «δεν περιέχει μηνύματα που εύκολα τα σβήνουν οι βροχές». Μια νύξη, προφανώς, για κείνους που τον κατηγόρησαν ότι κυκλοφόρησε ένα τέτοιο έργο κατά τη διάρκεια της χούντας. Μα υπήρξε και σαφέστερος: «Πολλοί απορήσανε που γύρισα στη διάρκεια της δικτατορίας και έκανα τον “Μεγάλο Ερωτικό”. Τον έκανα από σκοπιμότητα γιατί είδα ότι εκείνο που έλειπε απ’ τον τόπο μας δεν ήταν το σύνθημα. Ελειπαν οι μεγάλες ανθρώπινες αξίες που είχαν καταρρακωθεί». Σε ποιους απευθυνόταν; «Με τα τραγούδια αυτά αποτείνομαι στην πιο κρυφή ευαισθησία των νέων ανθρώπων κάθε ηλικίας κι όχι στους εφήμερους κι ανεξέλεγκτους ερεθισμούς τους».
Την ιδιαίτερη αυτή μουσική, ποιητική πρόσκληση ανέλαβαν να εκφράσουν η αγαπημένη του Χατζιδάκι Φλέρυ Νταντωνάκη και ο νεαρός, ακόμη, Δημήτρης Ψαριανός, ο οποίος τότε τραγουδούσε στο «Κύτταρο». Ως εκείνη τη στιγμή, η μόνη επαφή που είχε με τον συνθέτη, ήταν ως ευκαιριακός σερβιτόρος στην μπουάτ του Λάκη Παππά.
Οι πρώτες συναντήσεις έγιναν στο σπίτι του Χατζιδάκι, κατόπιν στον γειτονικό «Μαγεμένο αυλό» και τελικά στο στούντιο, όπου διαλεχτοί κλασικοί μουσικοί κλήθηκαν να υπηρετήσουν έναν πρωτάκουστο συνδυασμό κλασικών, λαϊκών και σύγχρονων μουσικών επιρροών. Τη μαγική ατμόσφαιρα απαθανάτισε ένας νέος, ελπιδοφόρος σκηνοθέτης: ο Παντελής Βούλγαρης. Είχε γνωρίσει τον Χατζιδάκι όταν πήγε με «Το προξενιό της Αννας» στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και φυσικά ανταποκρίθηκε στην πρόσκλησή του να καταγράψει και μάλιστα με απόλυτη ελευθερία την ηχογράφηση, μα προπαντός την προετοιμασία της: την εξαντλητική διδασκαλία των ερμηνευτών για την αισθηματική και εκφραστική υπογράμμιση των στίχων.
Η Δήμητρα Σελεμίδου και ο Αλκίνοος Ιωαννίδης θα ερμηνεύσουν τον «Μεγάλο Ερωτικό» στην αίθουσα «Σταύρος Νιάρχος» της ΕΛΣ.
Καινοτόμο μουσικά, με έγχορδα, πνευστά, άρπα και τσελέστα, αλλά και μαντολίνο, ντέφι, κλασική και ηλεκτρική κιθάρα, υπήρξε, όμως, και το ορχηστρικό έργο που ο Χατζιδάκις είχε ηχογραφήσει επτά χρόνια πριν, το 1965, στη Νέα Υόρκη. Οι συνθέσεις του «Χαμόγελου της Τζοκόντας» προορίζονταν νωρίτερα, το 1962, να γίνουν τραγούδια για τη Γαλλίδα Ζακλίν Ντανό. Ομως το σχέδιο δεν προχώρησε και κάποιες από αυτές άρχισαν να αναδύονται ξανά ένα κυριακάτικο απόγευμα του 1963 «σε μια παρέλαση στη Νέα Υόρκη με μουσικές με χρώματα και με πλημμυρισμένη από κόσμο την 5η Λεωφόρο». Εκεί, ο Χατζιδάκις είδε «μια γυναικούλα να περπατάει μοναχή (…) έρημη μες στο άγνωστο πλήθος που τη σκουντούσε». Λίγο μετά ο ίδιος βρέθηκε έξω από το βιβλιοπωλείο του Ριτζιόλι, μ’ ένα βιβλίο για τον Ντα Βίντσι «με την Τζοκόντα στο εξώφυλλό του να μου χαμογελά απίθανα αινιγματικά, αυτόματα μεγεθυμένη όσο η γυναίκα που χάθηκε στον δρόμο». Κι έτσι άρχισε να σχηματίζεται η έμπνευση τού έργου, που ηχογραφήθηκε μάλιστα με παραγωγό τον διάσημο Αμερικανό συνθέτη και ενορχηστρωτή Κουίνσι Τζόουνς.
«Τα δέκα αυτά τραγούδια γράφτηκαν μ’ ένα συγκερασμό απελπισίας και αναμνήσεων. Το θέμα είναι η γυναίκα έρημη μες τη μεγάλη πόλη. Το κάθε τραγούδι είναι κι ένας μονόλογός της, κι όλα μαζί συνθέτουν την ιστορία της. Μια ιστορία σύγχρονη και παλιά μαζί», γράφει ο Χατζιδάκις. Στο εσώφυλλο του δίσκου, μάλιστα, αναφέρεται ξεχωριστά στους ήρωες αυτών των «μονολόγων». Ηρωες επινοημένους, όπως η κοντέσσα Εστερχάζυ, αλλά και πραγματικούς, όπως ο κύριος Νολλ, που υπήρξε γόνος πλούσιας οικογένειας και φίλος του συνθέτη τον καιρό που ζούσε στις ΗΠΑ, και, βέβαια, η μητέρα του, Αλίκη Χατζιδάκι: «Είναι γλυκειά και τρυφερή και μ’ αγαπάει», γράφει ο ίδιος. «Θα ’θελε να ’χε σταματήσει ο χρόνος εκείνη τη στιγμή που μ’ έχει αντίκρυ της και με κοιτάζει. Γνωρίζω εκείνη τη στιγμή καλά, μα δεν μπορώ, ούτε μπορεί να τηνε σταματήσει».
Παρτιτούρα από τον «Μεγάλο Ερωτικό».
Το ενδιαφέρον είναι ότι σε ορισμένες, παλαιότερες εκδόσεις, «Το Χαμόγελο της Τζοκόντας» παρουσιάζεται με επιπλέον δύο συνθέσεις, τους «Αθλητές» και τον «Στρατιώτη». Το 1987, ο Χατζιδάκις έγραψε στίχους για το «Χορός με τη σκιά μου» και το τραγούδησε στον «Σείριο» η Δήμητρα Γαλάνη. Ενώ το 2015, οπότε συμπληρώθηκε μισός αιώνας από την ηχογράφηση του έργου, κυκλοφόρησε κι ένα cd με έξι από τα θέματα που παίζει ο συνθέτης στο πιάνο, το 1962, στο Παρίσι. Σε κάθε περίπτωση, οι λόγιες και οι λαϊκές επιδράσεις παντρεύονται και εδώ τολμηρά και δημιουργικά, με σαφέστερη εκείνη που παραπέμπει σε «ένα εξαίσιο θέμα του Βιβάλντι», από το κοντσέρτο για έγχορδα σε ντο ελάσσονα RV 120. «Το Χαμόγελο της Τζοκόντας» παραμένει ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του συνθέτη, με πωλήσεις εκατομμυρίων αντιτύπων σε όλον τον κόσμο.
To πρόγραμμα
Στην αίθουσα «Σταύρος Νιάρχος» της Εθνικής Λυρικής Σκηνής θα το διευθύνει ο Λουκάς Καρυτινός, όπως άλλωστε και τον «Μεγάλο Ερωτικό», που θα ερμηνεύσουν ο Αλκίνοος Ιωαννίδης και η Δήμητρα Σελεμίδου. Η καλλιτεχνική επιμέλεια είναι του Γιώργου Χατζιδάκι. Μα το αφιέρωμα στην ΕΛΣ δεν σταματά φέτος εδώ. Αντιθέτως: στις 23 Οκτωβρίου, ημέρα γενεθλίων του συνθέτη, θα παρουσιαστεί το αφιέρωμα με τίτλο «Χρόνια Πολλά, κύριε Χατζιδάκι» με ελεύθερη είσοδο σε όλους τους χώρους. Στη συνέχεια, στην Εναλλακτική Σκηνή θα παρουσιαστεί μια φιλόδοξη διασκευή του «Μεγάλου Ερωτικού» για μπαρόκ σύνολο (6, 7/12). Ενώ στην αρχή της νέας χρονιάς έχουμε τους κύκλους τραγουδιών «Κοινός βίος», «Παίδες επί Κολωνώ» και «Τα Τραγούδια της αμαρτίας» (6, 19, 20, 21/2/2019). Και, ακόμη, τις σουίτες που βασίζονται στα σάουντρακ για τις ταινίες «The Martlet’s Tale» και «Sweet Movie» (1, 2/3/2019).
