26 Απριλίου 2019. Μεγάλη Παρασκευή, ο ναός της Παντάνασσας στην Πάτρα είναι γεμάτος από πιστούς που περιμένουν την περιφορά του ανθοστολισμένου Επιταφίου. Ο πατήρ Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος πλησιάζει το μικρόφωνο και κάνει μια έκκληση που ξαφνιάζει το ποίμνιο. Εξηγεί πως παρακολουθεί τη λειτουργία ένας άνθρωπος που εγκαταλείφθηκε –ως βρέφος αγνώστων στοιχείων– έξω από την εκκλησία αυτή τον Νοέμβριο του 1954 και υιοθετήθηκε από Αμερικανούς γονείς. «Βρήκαν το μωρό σε αυτά τα σκαλιά που τώρα θα περάσουμε από πάνω για να μεταφέρουμε τον Επιτάφιο. Του χρωστούμε τη βοήθειά μας. Δικό μας παιδί είναι, της ενορίας μας», λέει από άμβωνος και καλεί όποιον γνωρίζει κάτι, είτε από τη δική του οικογένεια είτε από τη γειτονιά, να μιλήσει στον ίδιο –«διακριτικά»– και εκείνος θα το πει εκεί που πρέπει.
Ο Μέριλ Τζένκινς κάθεται στις πρώτες σειρές, αλλά δεν μιλάει ελληνικά και δεν μπορεί να καταλάβει τα λόγια του ιερέα. Του μεταφράζει τη δημόσια παραίνεση η Γκόντα Φαν Στιν, μια Βελγίδα ελληνίστρια η οποία κατέχει σήμερα την Εδρα Κοραή στο Κινγκς Κόλετζ του Λονδίνου, μια από τις πιο επιφανείς έδρες Ελληνικών Σπουδών στον κόσμο.
Φθινόπωρο 1956. Υιοθετημένα Ελληνόπουλα σε πάρτι στο Σαν Ντιέγκο. Στη μέση, ο Λίο Λάμπερσον της ΑΧΕΠΑ και, αριστερά, ο γερουσιαστής Ρόμπερτ Γουίλσον. ΑΡΧΕΙΟ MARIA HECKINGER
Το βιβλίο
Η κ. Φαν Στιν ολοκληρώνει αυτή την περίοδο ένα βιβλίο που καταπιάνεται με το άγνωστο θέμα της μαζικής υιοθεσίας Ελληνόπουλων από το 1949 έως και το 1962. Τα ευρήματα της έρευνάς της είναι συγκλονιστικά: Μέσα σε αυτή τη χρονική περίοδο, περίπου 3.200 βρέφη, νήπια και έφηβοι εγκατέλειψαν τη χώρα μας. Αρχικά με συνοπτικές και ενίοτε σκοτεινές διαδικασίες για να βρουν θετούς γονείς στην Αμερική. Υστερα από την αποκάλυψη σκανδάλου παράνομων υιοθεσιών, η «εξαγωγή» βρεφών προς τις ΗΠΑ περιορίστηκε. Πολλά άλλα παιδιά έφυγαν –με πιο αυστηρές διατυπώσεις– προς στην Ολλανδία.
Ο Τζένκινς είναι ένα από αυτά τα χιλιάδες παιδιά που κατέληξαν από την Ελλάδα στις ΗΠΑ, τα οποία έχει καταγράψει η Βελγίδα. Διανύει την έκτη δεκαετία της ζωής του. Ηξερε πάντα ότι ήταν υιοθετημένος, αλλά μετά τον πρόσφατο θάνατο της συζύγου του αποφάσισε να αποδυθεί σε έναν αγώνα για να βρει την ταυτότητα των δικών του. Μέχρι στιγμής η προσπάθειά του δεν έχει καρποφορήσει. Τον παρακολουθήσαμε να επισκέπτεται με αναπτερωμένες ελπίδες το παράρτημα των Γενικών Αρχείων του Κράτους στην Πάτρα μαζί με την Γκόντα Φαν Στιν. Ο στόχος ήταν να βρει κάποιο στοιχείο που θα αποτελούσε σύνδεσμο με τους βιολογικούς του γονείς. Επειτα από δύο ώρες βγήκε από τη συνάντηση με πεσμένα φτερά. Δεν έμαθε τίποτε παραπάνω από αυτά που ήδη γνώριζε, ότι δηλαδή βρέθηκε στα σκαλιά της Παντάνασσας στις 26 Νοεμβρίου του 1954. Ηταν μόλις 15 ημερών και επάνω του είχε καρφιτσωμένο ένα σημείωμα που έλεγε πως ήταν βαπτισμένος και λεγόταν «Μήτσος».
Σύμφωνα με την Γκόντα Φαν Στιν, περίπου 3.200 Ελληνόπουλα υιοθετήθηκαν από το 1949 έως το 1962. ΑΛΕΞΙΑ ΤΣΑΓΚΑΡΗ
Η ψυχική αλλά και πρακτική συμπαράσταση της κ. Φαν Στιν σε πολλούς υιοθετημένους Ελληνες που αναζητούν την άκρη του νήματος είναι πολύτιμη. Η Βελγίδα είχε ζήσει κάποια χρόνια στη χώρα μας, μιλάει άπταιστα ελληνικά και τους βοηθά να πλοηγηθούν στον λαβύρινθο των –συχνά αφιλόξενων– κρατικών υπηρεσιών όπου προσπαθούν να εντοπίσουν τα ίχνη του δικού τους παρελθόντος. Η ίδια έχει ευαισθητοποιηθεί πολύ από την υπόθεση, την οποία πρωτοανακάλυψε το 2013. Δίδασκε αρχαία και νέα ελληνικά στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντα όταν ένας νεαρός της έστειλε ένα e-mail ζητώντας βιβλιογραφία για τις υιοθεσίες του ’50. Της είπε ότι η μητέρα του και η θεία του θυμούνταν ότι ήταν υιοθετημένες από την Ελλάδα.
Ηταν το αρχικό έναυσμα που την οδήγησε να αναζητήσει περισσότερα στοιχεία, μιας και δεν υπήρχε καμία επιστημονική μελέτη. Μέσα στα επόμενα 6 χρόνια θα ανακάλυπτε –από διασταυρούμενες πηγές– χιλιάδες περιπτώσεις υιοθεσιών που εγκρίθηκαν από τα ελληνικά πρωτοδικεία, ορισμένες φορές και κατά δεκάδες την ημέρα, με μια ζέση που σήμερα θα μας έκανε να ανατριχιάζουμε. Τότε όμως η Ελλάδα ήταν μια χώρα τραυματισμένη και δεν φαινόταν να έχει αντίρρηση χιλιάδες τέκνα της να πάνε για υιοθεσία στις ΗΠΑ, η οποία άλλωστε μας αιμοδοτούσε οικονομικά.
Ο Μέριλ Τζένκινς παιδιακή ηλικία με το καπελάκι στο κεφάλι.
Και ναι μεν τα δικαστήρια έδιναν το πράσινο φως, αλλά οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ένα παιδί κατέληγε στο βρεφοκομείο και μετά στη λίστα προς ταχείες υιοθεσίες αξίζουν προσεκτικότερη διερεύνηση. Συχνά ήταν παιδιά έκθετα, που τα παρέδιδαν είτε οι ίδιες οι μητέρες που φοβούνταν το κοινωνικό στίγμα είτε μέλη από τις οικογένειές τους. Αλλες φορές –όπως στις περιπτώσεις του Αγίου Στυλιανού στη Θεσσαλονίκη– λεγόταν στους βιολογικούς γονείς πως το παιδί πέθανε στη γέννα, ενώ ζούσε. Ορισμένα κυκλώματα στα οποία συμμετείχαν μέλη της οργάνωσης ΑΧΕΠΑ, κυρίως με έδρα την Πάτρα, έφτιαξαν ολόκληρο μηχανισμό εξαγωγής, που ήταν στην κυριολεξία εμπόριο βρεφών. Αυτό, βέβαια, δεν πρέπει να οδηγήσει στο λάθος συμπέρασμα ότι όλες οι υιοθεσίες ήταν παράνομες.
Είναι η πρώτη φορά που κάποιος ερευνητής έχει φτιάξει έναν τέτοιο κατάλογο για το ταξίδι χιλιάδων παιδιών από την Ελλάδα προς το εξωτερικό. Και αν ξέρουμε πολλά πράγματα για το «παιδομάζωμα» ή το «παιδοφύλαγμα», δεν υπήρχε μια συγκροτημένη καταγραφή για τις υιοθεσίες του Ψυχρού Πολέμου.
«Θα ρωτούσα τη μητέρα μου γιατί με εγκατέλειψε»
Για την Γκόντα φαν Στιν οι πολιτικές συνθήκες εκείνης της περιόδου συνδέονται άμεσα με το φαινόμενο της μαζικής εξαγωγής των παιδιών. Ο αδελφοκτόνος πόλεμος μόλις είχε τελειώσει και η πρώτη φουρνιά από τα παιδιά που έφυγαν χαρακτηρίστηκαν «ορφανά πολέμου». Κάποια ήταν όντως. Ο ίδιος χαρακτηρισμός επιβίωσε και αργότερα σε καιρό ειρήνης, διότι «διευκόλυνε» την υπόθεση της υιοθεσίας τους στην Αμερική. Οι πολιτικοί στην Ελλάδα δεν θέλησαν να βάλουν περισσότερα εμπόδια σε κάτι που ικανοποιούσε τόσο πολύ τις ανάγκες των Αμερικανών, από τους οποίους προσδοκούσαμε επενδύσεις.
Ο Μέριλ Τζένκινς στα σκαλιά της Παντάνασσας στην Πάτρα όπου εγκαταλείφθηκε. «Εχω ανάγκη να μάθω τι έγινε», λέει στην «Κ». Δεξιά, σε παιδιaκή ηλικία με το καπελάκι στο κεφάλι. ΑΛΕΞΙΑ ΤΣΑΓΚΑΡΗ
Οι ΗΠΑ που είχαν εμπλακεί στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ζούσαν το περίφημο «Baby Boom». Το να έχεις παιδιά ήταν σχεδόν κοινωνική επιταγή της εποχής. Πολλά άτεκνα ζευγάρια –συχνά στρατιωτικών που είχαν υπηρετήσει στην Ελλάδα ή σε άλλες χώρες– βρήκαν τη λύση της υιοθεσίας. Αλλες φορές, εβραϊκές οικογένειες επιζώντων που είχαν χάσει τα παιδιά τους στο Ολοκαύτωμα επέλεγαν Ελληνόπουλα, μιας και έμοιαζαν περισσότερο στα χαρακτηριστικά της εξωτερικής τους εμφάνισης. Ενίοτε παιδιά από την Ελλάδα έπαιρναν και Ελληνες της Αμερικής ή Ελληνοαμερικανοί.
Η Ρούλα Μουστακάκη, που συνόδευε τον Μέριλ Τζένκινς στην Πάτρα, είναι κι εκείνη εγκαταλελειμμένο παιδί που ταξίδεψε στην άλλη όχθη του Ατλαντικού από το Βρεφοκομείο Πατρών. «Δοξα τω Θεώ, εμένα με πήραν Ελληνες και κράτησα τη γλώσσα και τη θρησκεία μου. Αλλοι γεννήθηκαν στην Ελλάδα και σήμερα παλεύουν να αποκτήσουν μια σχέση με τη χώρα της καταγωγής τους», μας έλεγε καθώς επισκεπτόμασταν το κτίριο όπου κάποτε ήταν το βρεφοκομείο. Στη θέση του σήμερα βρίσκεται ένας βρεφονηπιακός σταθμός και το μόνο που διατηρείται από το παρελθόν είναι τα σιδερένια κάγκελα. Υπάρχει επίσης ένα υποτυπώδες μικρό μουσείο με πράγματα που έμειναν πίσω από τα χιλιάδες μωρά που κάποτε έζησαν εκεί. Οι υιοθετημένοι που αναζητούν ίχνη της οικογένειάς τους βρίσκουν κουταλάκια, πιάτα και ρουχαλάκια, αντί απαντήσεων.
Η Ρούλα Μουστακάκη μπροστά στα κάγκελα του Βρεφοκομείου Πατρών, το οποίο γκρεμίστηκε. ΑΛΕΞΙΑ ΤΣΑΓΚΑΡΗ
«Μπήκα σε αυτό το μουσείο με τα λίγα πράγματα που έχουν μείνει από τότε», λέει η Ρούλα Μουστακάκη στην «Κ». «Αρχισα να σκέφτομαι: Εδώ ήμουν; Σε αυτήν την κολυμπήθρα είχα βαφτιστεί; Με αυτά τα κουταλάκια έτρωγα; Οταν έκλαιγα, ερχόταν κανείς να με σηκώσει; Να με πάρει αγκαλιά; Γιατί εγώ τα δικά μου τα παιδιά δεν τα άφηνα ούτε λεπτό στην κούνια όταν έκλαιγαν». Η ίδια αποφάσισε να αρχίσει να αναζητά τους δικούς της πριν από λίγο καιρό. Ομως η πρώτη φορά που της δημιουργήθηκε η ανάγκη είναι όταν η ίδια έγινε μητέρα, πριν από δεκαετίες.
Στη δύσκολη ερώτηση, τι θα έλεγε στη βιολογική μητέρα της αν είχε την ευκαιρία να τη συναντήσει, η Ρούλα απαντά αμέσως: «Πρώτα θα ήθελα να μάθω γιατί με εγκατέλειψε. Αν είχε οικογένεια και συγγενείς. Μετά θα ρωτούσα εάν όλα αυτά τα χρόνια με σκεφτόταν καθόλου. Αναρωτιόταν αν ζω, αν πέθανα, αν κατέληξα στην Κίνα ή στην Αμερική; Αν είχα καλή ζωή εκεί όπου τελικά πήγα; Πιστεύω πως κάθε γυναίκα που φέρνει στον κόσμο ένα παιδί, είτε αναγνωρίζει το γεγονός αυτό είτε όχι, το σκέφτεται. Το λέω γιατί εγώ τηλεφωνώ στα δικά μου παιδιά πολλές φορές κάθε μέρα, είμαι παρούσα σε όλη τους τη ζωή».
Τα επίσημα έγγραφα της αμερικανικής υπηκοότητας.
Η συγκίνηση
Ο Μέριλ προσπαθούσε να κρύψει τη συγκίνησή του στα σκαλιά της εκκλησίας όπου βρέθηκε σε ηλικία μόλις δύο εβδομάδων, πριν τον μαζέψουν οι αστυνομικοί για να τον παραδώσουν στο Βρεφοκομείο Πατρών: «Αν είχα την ευκαιρία να συναντήσω τη μάνα μου θα της έλεγα πως δεν έχω πικρία και πως σίγουρα θα υπήρχε κάποιος σοβαρός λόγος που αποφάσισε να μη με κρατήσει. Η αιτία που αναζητώ τις ρίζες μου είναι πως σε αυτήν την ηλικία που βρίσκομαι θα ήθελα να υπάρξει κάποιο είδος ολοκλήρωσης της προσωπικής μου ιστορίας, να μάθω τι έγινε. Το έχω ανάγκη».
Εχοντας συνομιλήσει με εκατοντάδες υιοθετημένους από την Ελλάδα, η Γκόντα φαν Στιν γνωρίζει πως πολλοί από αυτούς, όσο επιτυχημένοι επαγγελματίες ή οικογενειάρχες και αν γίνουν, πάντα αισθάνονται μέσα τους ένα κενό.
Προτού την αποχαιρετίσω, τολμάει να πει κάτι ακόμη: «Νομίζω ότι αυτό το μαζικό κύμα υιοθεσιών είναι μια τρομακτική απώλεια για τη χώρα σας. Με μια έννοια ήταν ένα είδος brain drain, διότι χάσατε ως κράτος χιλιάδες υγιείς, ταλαντούχους και άξιους ανθρώπους που μεγαλούργησαν σε άλλες χώρες».
