Η εικόνα είναι γνώριμη σε όλους. Οι κοινοί κάδοι ξεχειλισμένοι, οι μπλε κάδοι γεμάτοι με κάθε είδους σκουπίδια. Στις παραλίες, πλαστικά ποτήρια από καφέ και μπουκαλάκια νερού. Λίγο έξω από τις πόλεις, λόφοι από στρώματα, καρέκλες, διαλυμένα έπιπλα. Αν σε όλα αυτά προστεθούν και τα μποφόρ του Αιγαίου, που σκορπίζουν τα πάντα στα χωράφια ή στη θάλασσα, και οι φωτιές που ξεσπούν λόγω των θερμοκρασιών ή της αμέλειας, τότε έχουμε και τη φετινή εικόνα των περισσότερων νησιών του Αιγαίου και του Ιονίου. Το πρόβλημα δεν περιορίζεται στη Σαλαμίνα, στην Αίγινα, στην Κέρκυρα και στη Ζάκυνθο, καθώς στα περισσότερα νησιά η ανακύκλωση παραμένει σε πολύ χαμηλά (ενίοτε ανύπαρκτα) επίπεδα, κομποστοποίηση δεν γίνεται σχεδόν πουθενά, ενώ υπάρχουν νησιά που δεν διαθέτουν καν τις στοιχειώδεις υποδομές, με θλιβερά αποτελέσματα.
Σύμφωνα με στοιχεία του Ελληνικού Οργανισμού Ανακύκλωσης (για το 2018), η ανακύκλωση στα περισσότερα νησιά είναι πολύ περιορισμένη. Με την εξαίρεση ορισμένων νησιών των Κυκλάδων και κάποιων μεμονωμένων νησιών, όπως οι Λειψοί ή η Σκιάθος, οι περισσότεροι νησιωτικοί δήμοι ανακτούν ελάχιστες για τον πληθυσμό και τον τουρισμό τους ποσότητες. Περισσότερα από 20 νησιά δεν έχουν καν ανακύκλωση, 19 νησιά στο Αιγαίο έχουν ακόμα χωματερές.
Ο κ. Βαγγέλης Καπετάνιος διετέλεσε γενικός γραμματέας Διαχείρισης Αποβλήτων το 2014-2019. «Δυστυχώς, πλην ελαχίστων περιπτώσεων δημάρχων ή περιφερειαρχών, οι περισσότεροι δεν είχαν ασχοληθεί σοβαρά με το θέμα. Και δεν το λέω αυτό από πολιτική σκοπιά, ανεξαρτήτως του χώρου από τον οποίο προέρχονται. Δεν υπήρχε μια ενιαία αντιμετώπιση. Οπου υπήρχε ένας σχεδιασμός, αυτός δεν βασιζόταν στην ευρωπαϊκή πραγματικότητα, ούτε στα πρόστιμα που βλέπαμε να “έρχονται”. Στα νησιά βέβαια, λόγω της ιδιαιτερότητάς τους, τα πράγματα ήταν ακόμα πιο δύσκολα», εξηγεί.
Σχέδια στα χαρτιά
Μετά την τροποποίηση του εθνικού σχεδιασμού και των περιφερειακών σχεδίων, στα τέλη του 2016, οι δήμοι ξεκίνησαν να εκπονούν τοπικά σχέδια διαχείρισης. Μόνο που οι περισσότεροι δεν τα εφάρμοσαν ποτέ. «Το κάθε νησί έχει τη δική του πραγματικότητα», λέει ο κ. Καπετάνιος. «Η εποχικότητα –στα περισσότερα ο πληθυσμός διπλασιάζεται ή τριπλασιάζεται το καλοκαίρι– και οι πιέσεις από τον τουρισμό περιορίζουν τις τεχνολογικές λύσεις που μπορούν να εφαρμοστούν. Δεν μπορεί σε ένα νησί 1.000 κατοίκων να γίνει ένα εργοστάσιο διαχείρισης, δεν υπάρχει οικονομία κλίμακας. Σε κάποια νησιά όπως η Υδρα και η Σαντορίνη, δεν υπάρχει διαθέσιμη γη είτε λόγω πολεοδομικών περιορισμών, ή εξαιτίας των πολύ υψηλών αξιών. Σε άλλα, όπως στη Λέσβο, τη Χίο και τη Σάμο τα μεταναστευτικά ρεύματα έφεραν τα πάνω κάτω. Οι μνημονιακές υποχρεώσεις περιόρισαν τις δυνατότητες πρόσληψης προσωπικού ή ανανέωσης του εξοπλισμού. Αυτές ήταν οι αντικειμενικές δυσκολίες. Ομως το πρόβλημα είναι ότι και οι ίδιοι οι δήμαρχοι δεν δούλεψαν για να εφαρμόσουν τα τοπικά τους σχέδια. Οσο κι αν ακούγεται τετριμμένο, οι πόροι υπάρχουν, μέσω της Ε.Ε. Ομως οι Περιφέρειες καθυστερούσαν να βγάλουν τις προσκλήσεις (σ.σ. υποβολής προτάσεων χρηματοδότησης) και οι δήμοι δεν συμμετείχαν γιατί δεν είχαν ώριμα έργα. Δυστυχώς αυτή είναι η κατάσταση».
Μετά τέσσερα χρόνια σε αυτή τη θέση, ο κ. Καπετάνιος εκτιμά ότι ο διάδοχός του, Μανώλης Γραφάκος, πρέπει να εστιάσει στην ταχεία εφαρμογή των σχεδίων. «Να μη χάσει χρόνο με πολιτικές ισορροπίες, να πιέσει σκληρά τους δήμους και τις Περιφέρειες να εφαρμόσουν τον σχεδιασμό».
Είναι όμως ο υφιστάμενος σχεδιασμός η λύση; Ο Αντώνης Μαυρόπουλος, πρόεδρος της Διεθνούς Ενωσης Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ISWA) έχει αντίθετη άποψη. «Τα νησιά μας έχουν ιδιαιτερότητες: είναι πολλά και έχουν μια απίστευτη εποχικότητα. Λύσεις υψηλής ποιότητας με τόσο μεγάλη ελαστικότητα, όσο να εξυπηρετούν ένα ελάχιστο τονάζ τον χειμώνα και ένα τεράστιο το καλοκαίρι, δεν υπάρχουν. Επομένως αυτό γεννά ένα θέμα βιωσιμότητας για όποια λύση. Υπάρχουν όμως και άλλα προβλήματα. Η έλλειψη χώρου κάνει την εξεύρεση λύσης δύσκολη – σε μερικά νησιά όπως η Φολέγανδρος δεν έχουν καν χώμα για να σκεπάζουν τα σκουπίδια. Ενώ η επικοινωνία με την ηπειρωτική Ελλάδα είναι τον χειμώνα προβληματική. Ολο αυτό, σε συνδυασμό με την άναρχη τουριστική ανάπτυξη, δημιουργεί ένα εκρηκτικό μείγμα που κατά τη γνώμη μου δεν αντιμετωπίζεται με νέους ΧΥΤΑ».
Πρόταση
Ο κ. Μαυρόπουλος εκτιμά ότι πρέπει να δοκιμαστεί ένα νέο μοντέλο. «Πιστεύω ότι δεν μπορεί να λύσει το πρόβλημα κάθε δήμος μόνος του, ιδιαίτερα τα μικρά νησιά που είναι το “στολίδι” της χώρας μας. Θα πρέπει να υπάρξει ένα νέο σχέδιο, με τρία χαρακτηριστικά: Πρώτον, η ανακύκλωση του οργανικού να γίνεται επιτόπου, με διαλογή στην πηγή και υποχρεωτική συμμετοχή ξενοδοχείων και εστιατορίων. Αλλωστε τα περισσότερα νησιά έχουν ανάγκη το κομπόστ ως εδαφοβελτιωτικό. Δεύτερον, να αναλάβει η τουριστική βιομηχανία ενεργό ρόλο στη διαλογή και ανακύκλωση όλων των συσκευασιών. Και τρίτον, τόσο τα ανακυκλώσιμα όσο και το υπόλειμμα να οδηγούνται στην ηπειρωτική Ελλάδα για διαχείριση, με βάση ένα αποκεντρωμένο σχέδιο μεταφοράς. Το μόνο που θα πρέπει να δημιουργηθεί στα νησιά είναι κλειστοί σταθμοί μεταφόρτωσης, που να επαρκούν για 10-15 ημέρες. Αν χρειαστεί, να επιδοτηθεί η χρήση ειδικών πλοίων για τη μεταφορά. Κατά τη γνώμη μου, αυτή είναι μια λύση με οικονομία κλίμακας, η οποία εφαρμόζεται ήδη στο εξωτερικό. Για παράδειγμα, στο Κάπρι της Ιταλίας κρατούν μόνο το οργανικό, τα υπόλοιπα στέλνονται στη Νάπολη. Δεν διανοείται κανείς να “σπαταλήσει” χώρο σε αυτό το νησί. Προϋπόθεση είναι βέβαια να δημιουργηθεί μια κεντρική υπηρεσία παρακολούθησης για τα μικρά νησιά, καθώς δεν έχουν προσωπικό και να αποφασιστεί ποια (μεγαλύτερα) νησιά θα εξυπηρετήσουν τα γειτονικά τους. Το σύστημα, όπως είναι σήμερα, δεν μπορεί να λειτουργήσει».
Το «θαύμα» των Λειψών
Το παράδειγμα των Λειψών είναι σίγουρα το πιο εντυπωσιακό. Από το 2010 το μικρό αυτό νησί έχει ξεκινήσει ένα «ευρωπαϊκού τύπου» πρόγραμμα συστηματικής ανακύκλωσης, που έχει φέρει εντυπωσιακά αποτελέσματα. «Η επιτυχία μας βασίζεται στη διαλογή στην πηγή», λέει ο επανεκλεγείς δήμαρχος Φώτης Μάγγος. «Ο δήμος δίνει στους πολίτες σακούλες τεσσάρων χρωμάτων, μία για κάθε υλικό συσκευασίας: πράσινη για το πλαστικό, κόκκινη για τα μέταλλα, γαλάζια για το γυαλί και κίτρινη για το χαρτί. Μια συγκεκριμένη ημέρα οι πολίτες βγάζουν στον δρόμο ή στον κάδο τους τα ανακυκλώσιμα χωρισμένα ήδη από το σπίτι σε σακούλες και τα συλλέγουμε.
Στον χώρο του δημοτικού Χώρου Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (ΧΥΤΑ) γίνεται περαιτέρω διαλογή σε 13 ρεύματα, τα ανακυκλώσιμα δεματοποιούνται και στέλνονται στην Αθήνα, απευθείας σε αγοραστή ανακυκλώσιμων υλικών. Αυτό μας αποδίδει 22.000 ευρώ/έτος, το οποίο καλύπτει το ένα τρίτο του κόστους της καθαριότητας (υπηρεσία αποκομιδής), την οποία έχουμε αναθέσει σε ιδιώτη. Το καλοκαίρι μαζεύουμε τα ανακυκλώσιμα τρεις φορές την εβδομάδα και τα σύμμεικτα κάθε ημέρα, τον χειμώνα πιο αραιά». Ποιο είναι το αποτέλεσμα; «Ο ΧΥΤΑ μας είχε ζωή 30 ετών. Εχουν περάσει τα 20 χρόνια και δεν έχει γεμίσει ούτε το ένα τέταρτο. Αρα δεν θα χρειαστούμε ένα τόσο μεγάλο έργο για τα επόμενα 20 χρόνια», λέει ο κ. Μάγγος. «Ο κόσμος έχει πλέον συνηθίσει, δεν υπάρχει περίπτωση να πετάξει κανείς ανακατεμένα σκουπίδια στην ανακύκλωση γιατί είναι εύκολο… να βρούμε ποιος έκανε το λάθος. Και αναζητούμε τρόπο να γίνουμε ακόμα καλύτεροι».
