Μέσα στον καταιγισμό των ειδήσεων που φτάνουν καθημερινά στα αυτιά και στα μάτια του μέσου ανθρώπου, αποτελεί πλέον κοινή πρακτική η προσφυγή σε βαρύγδουπες εκφράσεις, οι οποίες στοχεύουν περισσότερο στο να αυξήσουν τον αριθμό των «διαδικτυακών χτυπημάτων» παρά να ενημερώσουν ουσιαστικά ή να ευαισθητοποιήσουν. Προ ημερών, με αφορμή μια εκδήλωση με σημαντικές πολιτικές παρουσίες, το δημογραφικό ζήτημα παρουσιάστηκε για άλλη μια φορά στις σελίδες των εφημερίδων και στις ιστοσελίδες ως «βραδυφλεγής βόμβα στα θεμέλια της οικονομίας και της κοινωνίας». Μια έκφραση που με ευκολία αναπαράγεται από τους δημοσιογράφους εφόσον διατυπώνεται από «ειδικούς». Δεκαετίες τώρα, οι δημογραφικές εξελίξεις παρουσιάζονται ως αιτία πανικού. Ο πανικός αφορούσε πρώτα τη βιωσιμότητα του συνταξιοδοτικού συστήματος, για να επεκταθεί πλέον στην ίδια την επιβίωση του ελληνικού λαού, του ελληνικού πολιτισμού και της εδαφικής μας ακεραιότητας.
Ακόμα, όμως, και αυτή η μέθοδος έχει τα όριά της… κυρίως όταν οι φωνές για τον λύκο που πλησιάζει τα πρόβατα ακούγονται εδώ και δεκαετίες, χωρίς κανείς να κάνει κάποια κίνηση είτε για να προστατεύσει τα πρόβατα είτε για να εμποδίσει τον λύκο.
Σήμερα, και έπειτα από δεκαετίες έντονης κινδυνολογίας χωρίς καμία ουσιαστική δράση για την ανατροπή των δημογραφικών τάσεων, γίνονται όλο και συχνότερες οι αναφορές στην ανάγκη για «εθνική στρατηγική» και για «ενιαία δημογραφική πολιτική», ώστε να «απενεργοποιηθεί η ωρολογιακή βόμβα». Η σημερινή κυβέρνηση, βάζοντας από την αρχή της θητείας της το δημογραφικό στην ατζέντα των προτεραιοτήτων της, θεσπίζει από 1.1.2020 επίδομα για τη γέννηση κάθε παιδιού, σχεδόν χωρίς εισοδηματικά κριτήρια. Ενα μέτρο σίγουρα ευπρόσδεκτο, που όμως έρχεται πολύ αργά για να αλλάξει τις ήδη διαμορφωμένες για τις επόμενες δεκαετίες τάσεις. Αντίστοιχα, τα κίνητρα προς τις επιχειρήσεις με στόχο το brain gain δεν επαρκούν για να επαναφέρουν εκείνους που έφυγαν μέσα στην κρίση και έφτιαξαν τη ζωή τους αλλού. Παρότι το κλίμα βελτιώνεται ως προς τη διαχείριση, η Ελλάδα ακόμη δυσκολεύεται να σχεδιάσει για ένα μέλλον πολύ διαφορετικό από αυτό που είχαμε συνηθίσει.
Οσο ανώφελο είναι να κλαίμε πάνω από το χυμένο γάλα, άλλο τόσο ανόητο είναι να βαυκαλιζόμαστε ότι εφαρμόζουμε δημογραφική πολιτική παίρνοντας με καθυστέρηση δεκαετιών μέτρα που πλέον είναι ξεκάθαρο πως, αν και αναγκαία, δεν επαρκούν. Παράλληλα, είναι σχεδόν παραπλανητικό να συνδέουμε το δημογραφικό με το μεταναστευτικό: Η μετανάστευση δεν αντισταθμίζει το πληθυσμιακό έλλειμμα, ούτε η χώρα χαράσσει τη μεταναστευτική πολιτική της με βάση τις δημογραφικές ανάγκες της. Και την ίδια στιγμή, δημιουργούμε πανικό γύρω από μια πραγματικότητα που είναι πλέον γνωστή σε όλους: Ο πληθυσμός της χώρας μας γερνάει και μαζί μειώνεται. Στη μεγάλη τους πλειονότητα οι ανεπτυγμένες χώρες αντιμετωπίζουν παρόμοιες τάσεις. Συνεπώς, αντί να μιλάμε για Αρμαγεδδώνες, ας εξετάσουμε τις δυνατότητες που μας παρέχει η πραγματικότητα.
Τα καλά νέα είναι ότι η ιατρική και η φαρμακευτική έχουν συμβάλει στην αποσύνδεση της ημερολογιακής από τη βιολογική ηλικία. Η επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής σημαίνει μεγαλύτερη σε διάρκεια μέση ηλικία, η οποία πλέον καλύπτει μεγάλο μέρος αυτού που μέχρι σήμερα αποκαλούσαμε τρίτη ηλικία. Σε αυτό το σημείο εντοπίζεται το κλειδί του σύγχρονου σχεδιασμού. Η τεχνητή νοημοσύνη και ο ψηφιακός μετασχηματισμός κάνουν δυνατή την αντιμετώπιση αυξημένων και νέων απαιτήσεων, παρά τη μείωση του εργατικού δυναμικού. Η σύγχρονη και ποιοτική εκπαίδευση σε συνδυασμό με τη διά βίου μάθηση περιορίζουν τις οικονομικές επιπτώσεις της μείωσης του πληθυσμού, επενδύοντας στο ανθρώπινο κεφάλαιο. Η οικονομική μας ευρωστία στη νέα εποχή δεν είναι συνυφασμένη τόσο με το μέγεθος του εργατικού δυναμικού όσο με την ποιότητά του. Αναπόφευκτα, όμως, η γήρανση και η συρρίκνωση του πληθυσμού φέρνουν στο τραπέζι του σχεδιασμού νέες πολιτικές για τα δημόσια οικονομικά, τη φορολογία, τις υποδομές, την αναδιανομή του εισοδήματος, ώστε να μειωθούν οι υπάρχουσες και να αποτραπούν νέες μορφές ανισοτήτων. Οι προκλήσεις είναι τεράστιες και απαιτούν ριζική αλλαγή της νοοτροπίας, του τρόπου που οργανωνόμαστε ως κοινωνία, του πώς αντιμετωπίζουμε τη συνύπαρξη διαφορετικών γενεών, του πώς διαχειριζόμαστε τη ζωή μας. Το διακύβευμα για την πολιτεία είναι να δει εγκαίρως τις προκλήσεις και να οργανωθεί με διορατικότητα.
Ηρθε η ώρα να αλλάξει το αφήγημα: Αντί για βόμβες έτοιμες να εκραγούν, ας μιλήσουμε για ευκαιρίες που ανοίγονται μπροστά μας. Ας αποφασίσουμε τα δυναμικά μέτρα που πρέπει να λάβουμε ώστε να αδράξουμε από τους πρώτους τις ευκαιρίες της εποχής μας, αντί να περιμένουμε είκοσι ή τριάντα χρόνια μεμψιμοιρώντας για τις γεννήσεις που χάθηκαν. Η σημερινή πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική από αυτή που ξέραμε – δεν είναι, όμως, απαραιτήτως χειρότερη. Οπως μας διδάσκει η διαδικασία της εξέλιξης, οι οργανισμοί που επιβιώνουν δεν είναι οι δυνατότεροι, ούτε οι εξυπνότεροι – είναι αυτοί που προσαρμόζονται γρηγορότερα.
* Η κ. Αλεξάνδρα Τραγάκη είναι καθηγήτρια Οικονομικής Δημογραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.
Η κ. Σοφία Καλαντζάκου είναι Global Distinguished Professor New York University / Fung Global Fellow, Princeton University.
