«Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έθεσε επί ποδός πολέμου 65.000.000 άντρες, άφησε πάνω από 8.000.000 νεκρούς και άλλους 21.000.000 τραυματίες. Σάρωσε τέσσερις από τις παλιές αυτοκρατορίες της ηπείρου και έκανε την Ευρώπη «ένα εργαστήριο πάνω σ’ ένα τεράστιο νεκροταφείο» σύμφωνα με τη ρήση του Τσέχου πολιτικού Τόμας Μάζαρικ», γράφει ο ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ στον πρόλογο του έργου του «Σκοτεινή ήπειρος, ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας». Ο κινηματογράφος τον αποτύπωσε με ιδιαίτερα αντιηρωικό τόνο, επιμένοντας κυρίως στις εκατόμβες του γαλλογερμανικού μετώπου.
Στο σινεμά, ο πολύχρονος Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έγινε πένθιμη ιστορία στη λάσπη και στη φρίκη των χαρακωμάτων, που πήραν συμβολικές διαστάσεις ενός μακρύ και δαιδαλώδους ομαδικού τάφου. Ο πόλεμος είναι σφαγείο και ο πατριωτισμός κούφια έννοια. Ο θάνατος, πιο ισχυρός από το καθήκον, είναι η μοναδική, ζοφερή, πραγματικότητα του πολεμιστή. Ο πόλεμος δεν ήταν ό,τι καλύτερο για τον νέο που πίστεψε πως θα γίνει ηρωικά άντρας.
Λογική εξήγηση γι’ αυτό το αντιπολεμικό κινηματογραφικό κρεσέντο θα μπορούσε να αναζητηθεί σε έναν ετεροχρονισμό: οι πρώτες ταινίες με θέμα τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο γυρίστηκαν αφότου αυτός είχε τελειώσει. Τα πράγματα ήταν διαφορετικά στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στη διάρκειά του έχουμε πλήθος ταινιών με σκοπό την τόνωση του ηθικού των στρατιωτών στο μέτωπο και των μαζών στα μετόπισθεν και μετά το τέλος του, άλλο ένα πλήθος από επικές πολεμικές περιπέτειες που δοξάζουν τη νίκη και τη νέα παγκόσμια ισορροπία. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν κυρίως ευρωπαϊκή υπόθεση σε μια εποχή που ο κινηματογράφος (το Χόλιγουντ) δεν είχε προλάβει να εξελιχθεί πλήρως σε βιομηχανία μαζικού θεάματος. Επίσης, σε αντίθεση με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που η σύγκρουση είχε και χαρακτήρα ηθικό και ιδεολογικό (ο ελεύθερος, δημοκρατικός, κόσμος βρέθηκε απέναντι στην πρόκληση του ναζισμού και του φασισμού), ήταν μια κλιμακούμενη σύρραξη στην οποία ενεπλάκησαν σταδιακά διάφορες χώρες σε διάφορα μέτωπα στη διάρκεια μιας σχετικά μακράς περιόδου ανασχηματισμού του κόσμου και του χάρτη. Στη μυθική «Καζαμπλάνκα» του 1943 ο έρωτας θυσιάζεται στον βωμό του ηθικού καθήκοντος. Στον «Αποχαιρετισμό στα όπλα» του 1932, όμως, ο έρωτας ενός αξιωματικού και μιας νοσοκόμας δείχνει πόσο τραγικά μικρός κι ασήμαντος είναι ο άνθρωπος και η φυσιολογική ζωή του μέσα στον παραλογισμό του πολέμου.
Οι δύο διασημότερες μέχρι σήμερα αντιπολεμικές ταινίες γυρίστηκαν πριν από το 1940. Το «Ουδέν νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο» του Λούις Μάιλστοουν και το «Αποχαιρετισμός στα όπλα» του Φρανκ Μπορζάτζ βασίστηκαν αντίστοιχα στα κλασικά μυθιστορήματα των Εριχ Μαρία Ρεμάρκ και Ερνεστ Χέμινγουεϊ, που αποτελούν κορυφαίες στιγμές της αντιπολεμικής λογοτεχνίας. Η μοναδική γνωστή ταινία εκείνης της περιόδου που αντιμετώπισε τον πόλεμο κυρίως σαν εντυπωσιακό θέαμα ήταν το βωβό «Wings» του Γουίλιαμ Γουέλμαν, έργο που εγκαινίασε τα Οσκαρ το 1929 και που πρόσφατα επανεκδόθηκε σε blu-ray. Δύο πιλότοι, ερωτευμένοι με την ίδια γυναίκα, πηγαίνουν στον πόλεμο. Η ιστορία είναι αφελής, όμως, οι αερομαχίες καλά κρατούν ακόμη.
Από τα χρόνια του ’50 και το αριστούργημα του Στάνλεϊ Κιούμπρικ «Σταυροί στο μέτωπο» μέχρι τις μέρες μας και το «Αλογο του πολέμου» του Στίβεν Σπίλμπεργκ, οι ιστορίες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου φάνηκαν αρκούντως συγκλονιστικές για να εμπνεύσουν επίσης συγκλονιστικές ταινίες, όπως το «Ο Τζόνι πήρε το όπλο του» του Ντάλτον Τράμπο ή την «Καλλίπολη» του Πίτερ Γουίαρ.
10 ταινίες για τον Α΄ Παγκόσμιο
Ουδέν νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο (All Quiet on the Western Front, 1930)
«Μια ταινία που πρέπει να μεταφραστεί σε όλες τις γλώσσες και να παίζεται κάθε χρόνο σε όλες τις χώρες μέχρι να διαγραφεί από τα λεξικά η λέξη πόλεμος», σύμφωνα με έναν Αμερικανό κριτικό. Του Λούις Μάιλστοουν από το μυθιστόρημα του Εριχ Μαρία Ρεμάρκ. Κυκλοφόρησε πέρυσι σε blu-ray με αφορμή τα 100 χρόνια της Universal.
Αποχαιρετισμός στα όπλα (A Farewell to Arms, 1932)
Το μυθιστόρημα του Ερνεστ Χεμινγουέι, που έχει γνωρίσει πλήθος κινηματογραφικών διασκευών, στην καλύτερη μεταφορά του από τον Φρανκ Μορζάτζ με τον Γκάρι Κούπερ και την Ελεν Χέιζ. Στην έγχρωμη διασκευή του 1957 από τον Τσαρλς Βιντόρ με τον Ροκ Χάτσον και την Τζένιφερ Τζόουνς υπερτονίστηκε το μελόδραμα και η αύρα των πρωταγωνιστών.
Η μεγάλη χίμαιρα (La grande Illusion, 1937)
Ουμανιστικό δράμα του Ζαν Ρενουάρ σε ένα στρατόπεδο αιχμαλώτων. Ο πόλεμος καταστρέφει ζωές, όμως δεν ισοπεδώνει τα σύνορα που χωρίζουν τις κοινωνικές τάξεις.
Σταυροί στο μέτωπο (Paths of Glory, 1957)
O πόλεμος παρουσιάζεται σαν μια καταδίκη σε θάνατο φτωχών και αθώων στρατιωτών από την αριστοκρατία του γαλλικού στρατεύματος. Διατάσσονται να αυτοκτονήσουν, σ’ ένα παράλογο γιουρούσι, και όταν αντιδρούν, οδηγούνται παραδειγματικά στο στρατοδικείο. Η κινηματογραφική γεωγραφία σε αυτό το ρέκβιεμ του Στάνλεϊ Κιούμπρικ ορίζεται από δύο τράβελινγκ: ένα στα χαρακώματα και ένα στο εκτελεστικό απόσπασμα. Με τον Κερκ Ντάγκλας.
Ο μεγάλος πόλεμος (La grande Guerra, 1959)
Λούφα και παραλλαγή κατά Μάριο Μονιτσέλι. Σαρκαστική ιταλική κωμωδία για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με τον Βιτόριο Γκάσμαν και τον Αλμπέρτο Σόρντι σε ρόλους λουφαδόρων.
Ο Λόρενς της Αραβίας (Laurence of Arabia, 1962)
Διάσημη ταινία του Ντέβιντ Λιν, όμως, σε διαφορετικό κλίμα από τις υπόλοιπες που μας απασχολούν. Ενας Βρετανός αξιωματικός, ρομαντικός και ονειροπόλος, επιχειρεί να ενώσει τους Αραβες εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας που καταρρέει. Με τον Πίτερ Ο’ Τουλ.
Ο Τζόνι πήρε το όπλο του (Johny Got His Gun, 1971)
O σεναριογράφος Ντάλτον Τράμπο γύρισε μια ταινία για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έχοντας, όμως, στραμμένο το βλέμμα του στο Βιετνάμ. Το απομεινάρι ενός πολεμιστή καταφέρνει να επικοινωνήσει με μια νοσοκόμο.
Καλλίπολη (Gallipoli, 1981)
1915, δύο νέοι, ο ένας τυχοδιώκτης και ο άλλος αθλητής δρομέας, διασχίζουν την έρημο της Αυστραλίας για να καταταγούν στον στρατό και να πολεμήσουν στην Καλλίπολη. Μια σφαίρα θα κόψει τη ζωή του δρομέα πριν αυτός προλάβει να κόψει το νήμα της μεγάλης νίκης. Η ειρωνεία του Πίτερ Γουίαρ μπλέκει με το Oxygene του Ζαν Μισέλ Ζαρ και το adagio in G minor του Αλμπινόνι.
Ατέλειωτοι αρραβώνες (Un long Dimanche de fiancailles, 2004)
Ταινία του Ζαν Πιερ Ζενέ από το μυθιστόρημα του Σεμπαστιέν Ζαπριζό. Μια γυναίκα αρνείται να πιστέψει πως ο αγαπημένος της βρίσκεται θαμμένος σε ομαδικό τάφο. Με την Οντρέ Τοτού.
Καλά Χριστούγεννα (Joyeux Noel, 2005)
Αληθινή ιστορία που διαδραματίστηκε στη γαλλοελβετική μεθόριο λίγο πριν ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος μπει στη δεύτερη και καταστροφικότερη φάση του. Γάλλοι, Βρετανοί και Γερμανοί στρατιώτες αφήνουν για λίγο τα όπλα για να γιορτάσουν από κοινού τη νύχτα των Χριστουγέννων. Του Κριστιάν Καριόν.
