Το δημογραφικό είναι ένα ιδιαίτερο πρόβλημα. Διαφέρει από τα άλλα, μεγάλα, μακροχρόνια προβλήματα που ταλανίζουν χώρες, όπως οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής ή η καταπολέμηση της φτώχειας και των ανισοτήτων, κυρίως ως προς ένα κύριο και κομβικό χαρακτηριστικό: δεν λύνεται. Δεν έχει λύση. Το γεγονός αυτό είναι πολύ δύσκολο να το αποδεχθούν πολιτικοί και πολίτες, που προτιμούν να διατηρούν την ψευδαίσθηση ότι πάνω σε όλα τα φαινόμενα που συμβαίνουν στον πλανήτη τούτο, έχουν τον έλεγχο. Τις προάλλες δημοσιεύτηκε η ετήσια έκθεση της ΕΛ.ΣΤΑΤ. με τα στοιχεία φυσικής κίνησης του πληθυσμού για το έτος 2023. Εδώ θα σας γράψω μερικά από τα πιο χρήσιμα συμπεράσματα που προκύπτουν, κατά τη γνώμη μου. Δεν αφορούν μόνο στο δημογραφικό καθαυτό (γι’ αυτό τα έχουμε πει όλα και αλλού), αλλά και σε μια σειρά από άλλα σημαντικά ευρήματα που προκύπτουν από τα στοιχεία, τα οποία μας δίνουν μια άλλη, ενδιαφέρουσα εικόνα της σημερινής κοινωνίας, καταρρίπτοντας και κάμποσους μύθους. Εχουμε και λέμε:
1.
Στην Ελλάδα κάθε χρόνο γεννιούνται 50-60.000 λιγότεροι άνθρωποι από αυτούς που πεθαίνουν. Σαφές; Σαφές. Δεδομένου ότι επιπλέον και οι άνθρωποι που μεταναστεύουν αλλού, φεύγοντας από την Ελλάδα, είναι εδώ και 10-15 χρόνια σταθερά περισσότεροι από αυτούς που μεταναστεύουν στην Ελλάδα, ο πληθυσμός της Ελλάδας μειώνεται. Και όσο αυτά τα ισοζύγια θα συνεχίσουν να είναι αρνητικά, θα συνεχίσει να μειώνεται. Αυτό είναι δεδομένο. Eνα το κρατούμενο.
2.
Θεωρείτε μήπως ότι ο θεσμός του γάμου στην εποχή μας περνάει κρίση; Ο θεσμός του γάμου στην εποχή μας δεν περνάει κρίση. Στην Ελλάδα τον 21ο αιώνα κάθε χρόνο παντρεύονται (με όλους τους δυνατούς νομικούς τρόπους) περίπου 50-60.000 ζευγάρια. Κάθε χρόνο. Ο αριθμός των γάμων, με την εύλογη εξαίρεση του 2020, παραμένει αξιοθαύμαστα σταθερός, μολονότι ο πληθυσμός της χώρας μειώνεται. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να θέλουν να παντρεύονται, από ό,τι φαίνεται. Το 2023 στην Ελλάδα 55.420 ζευγάρια επισημοποίησαν τη σχέση τους. Eγιναν:
21.402 θρησκευτικοί γάμοι
18.949 πολιτικοί γάμοι και
15.069 σύμφωνα συμβίωσης
Τα διαζύγια την τελευταία πενταετία παραμένουν επίσης λίγο πολύ σταθερά (13-15.000 τον χρόνο, το 80% συναινετικά), όπως λίγο πολύ σταθερό μένει και το πότε χωρίζουν τα ζευγάρια που χωρίζουν (τα περισσότερα μετά τα 10 χρόνια γάμου). Στην Ελλάδα, δε, συμβαίνει και το εξής ασυνήθιστο για τα ευρωπαϊκά δεδομένα: κάτω από το 10% των γεννήσεων είναι γεννήσεις εκτός γάμου (ή συμφώνου συμβίωσης).
3.
Παρεμπιπτόντως, αφού λέμε για τους γάμους: το 2023 ο γάμος των ομόφυλων ζευγαριών δεν είχε νομοθετηθεί ακόμη, αλλά τα ομόφυλα ζευγάρια μπορούσαν να υπογράψουν σύμφωνο συμβίωσης. Για να έχετε μια εικόνα για το πόσο ανώφελη ήταν όλη η κλωτσοπατινάδα για εκείνο το απλό και αυτονόητο θέμα, μάθετε το εξής: πόσα ομόφυλα ζευγάρια έκαναν σύμφωνο συμβίωσης το 2023; 383. Τριακόσια ογδόντα τρία ζευγάρια. Μόνο το 2,5% των συμφώνων συμβίωσης στην Ελλάδα, και το 0,7% των «γάμων» κάθε είδους, ήταν ομόφυλων ζευγαριών. 0,7%.
4.
Το 2023 στην Ελλάδα 111 μωρά γεννήθηκαν από παιδάκια: από μανάδες δηλαδή ηλικίας κάτω των 15 ετών. Αυτή είναι μια αόρατη τραγωδία. Τι είναι αυτές οι υποθέσεις; Ο μόνος αποδεκτός αριθμός σε αυτό το κελί του πίνακα της ΕΛΣΤΑΤ είναι μηδέν.
5.
Κάτι άλλο που πολλές και πολλοί δεν γνωρίζουν ότι ισχύει: οι μετανάστριες στην Ελλάδα μειώνονται. Από τις 83.756 γεννήσεις που έγιναν το 2019, οι 12.055 έγιναν από αλλοδαπές μητέρες –ποσοστό 14,4%. Από τις 71.455 γεννήσεις που έγιναν το 2023, οι γεννήσεις από αλλοδαπές μητέρες ήταν 7.624 –ποσοστό 10,7%. Αλλη μια έμμεση καταγραφή μιας πραγματικότητας που πολλοί δεν έχουν πάρει χαμπάρι, και άλλοι κάνουν πως δεν έχουν πάρει χαμπάρι: στην Ελλάδα ελάχιστοι μετανάστες έρχονται, κι αυτοί που είχαν έρθει, φεύγουν.
6.
Στα θετικά, η χώρα μας, όπως οι περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου, έχει πολύ χαμηλή βρεφική θνησιμότητα. Επιπλέον, λιγότεροι από χίλιοι άνθρωποι στις ηλικίες από 30 μέχρι 40 πεθαίνουν κάθε χρόνο. Λιγότερα από 600 παιδιά. Σε αυτά τα νούμερα, είμαστε κοντά στους μέσους όρους του δυτικού κόσμου.
7.
Από την άλλη: η διάμεσος ηλικία στην Ελλάδα είναι, πια, τα 46 χρόνια. Ο μισός πληθυσμός είναι κάτω των 46 και ο άλλος μισός άνω των 46. Θυμάμαι, την πρώτη φορά που άρχισα να ασχολούμαι με το δημογραφικό, πριν από 7-8 χρόνια, η διάμεσος ηλικία ήταν 43. Ετσι που πάει το πράγμα, θα φτάσουμε στο σημείο που, σύμφωνα με τις προβολές, θα συμβαίνει το εξής εκπληκτικό: το 2070, η πολυπληθέστερη ομάδα του πληθυσμού (με τις ομάδες χωρισμένες σε πενταετίες) θα είναι οι γυναίκες ηλικίας άνω των 90. Κι η μικρότερη, τα κορίτσια ηλικίας κάτω των 4.
8.
Το δημογραφικό δεν λύνεται, επειδή δεν οφείλεται σε πολιτισμικά ή άλλα αίτια που αλλάζουν εύκολα. Είναι νομοτελειακό: όταν μια χώρα ξεπερνά ένα επίπεδο ανάπτυξης, όταν οι πολίτες αρχίζουν να έχουν απαιτήσεις και προσδοκίες από τη ζωή τους και για τις ζωές των παιδιών τους, κάνουν λιγότερα παιδιά. Παντού στον κόσμο αυτό συμβαίνει, ανεξαρτήτως θρησκείας, κουλτούρας, εθίμων ή οτιδήποτε άλλο. Οταν οι γονείς έβλεπαν τα παιδιά ως περιουσιακά στοιχεία που θα πάνε να δουλέψουν στα χωράφια από την ηλικία των 8 (όσα, τουλάχιστον, απέμεναν, τις εποχές της ιλιγγιώδους παιδικής θνησιμότητας), έκαναν πεντ-έξι. Οταν οι γονείς αποφασίζουν ότι τα παιδιά τους θα σπουδάσουν και θα εξελιχθούν με υγεία, ανέσεις και ευκαιρίες, δεν μπορούν να κάνουν πέντε.
Το πρόβλημα δεν λύνεται, επιπλέον, επειδή ως φαινόμενο ανατροφοδοτείται. Ακόμα και αν μια χώρα –η Ελλάδα, φερ’ ειπείν– κατόρθωνε να αυξήσει λίγο τον δείκτη γονιμότητας, ο πληθυσμός της θα εξακολουθούσε να μειώνεται, και λιγότερα παιδιά θα γεννιούνταν, για τον απλό λόγο ότι οι πιθανοί γονείς, οι άνθρωποι δηλαδή που γεννήθηκαν τις πρόσφατες δεκαετίες της μεγάλης δημογραφικής πτώσης, είναι αριθμητικά λιγότεροι. Το 1975 γεννήθηκαν 140.000 άνθρωποι. Οι γυναίκες που γεννήθηκαν τότε τώρα ολοκληρώνουν τον αναπαραγωγικό τους κύκλο σιγά σιγά. Το 2005, όμως, γεννήθηκαν 107.000 άνθρωποι. Η γενιά αυτή, που αρχίζει τώρα τον αναπαραγωγικό της κύκλο, είναι πολύ μικρότερη. Το 2023 γεννήθηκαν 71.455 άνθρωποι. Καταλαβαίνετε πού πάει το πράγμα.
Το πρόβλημα, βεβαίως, δεν είναι πρόβλημα επιδομάτων ή κινήτρων. Είναι πρόβλημα ευρύτερα οικονομικό. Αν οι γονείς δεν είναι ασφαλείς στις δουλειές τους, με πρόσβαση σε υποδομές και βοήθεια για να μεγαλώσουν τα παιδιά τους, θα κάνουν λιγότερα από όσα θα ήθελαν. Οπότε ο ένας και μοναδικός τρόπος για να κάνουν τα ζευγάρια (που, είπαμε, στην Ελλάδα εξακολουθούν να θέλουν να παντρεύονται) το ένα ή τα δύο (ή, πολύ σπανιότερα, τα τρία ή περισσότερα) παιδιά, είναι η βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη. Πολλές και καλές δουλειές με καλές αποδοχές για νοικοκυριά που μπορούν να ζήσουν με ασφάλεια και σιγουριά για το μέλλον. Και, βεβαίως, οι χώρες που το καταφέρνουν αυτό έχουν κατά κανόνα καλύτερους δείκτες γονιμότητας (1,8 ή 1,9, ας πούμε αντί για τα 1,3 ή 1,5 χωρών όπως η Ελλάδα) αλλά ταυτόχρονα έχουν και κάτι άλλο: μετανάστες. Οι μετανάστες δεν θέλουν να έρθουν στην Ελλάδα. Τι να κάνουν στην Ελλάδα; Πάνε στις χώρες που αναπτύσσονται, που έχουν δουλειές. Κι έτσι οι Αυστραλίες, οι Καναδάδες, οι Σουηδίες και οι ΗΠΑ, όχι μόνο τσιμπάνε δεκαδικά στον δείκτη γονιμότητας, αλλά συμπληρώνουν το κενό ως τον δείκτη αναπλήρωσης, το «2,1 παιδιά ανά γυναίκα», προσελκύοντας μετανάστες. Εκτός από τις φτωχές χώρες του πλανήτη που ακόμα βιώνουν τη μετάβαση που περιγράψαμε παραπάνω, αυτές είναι οι μόνες που στα μέσα ή στα τέλη του αιώνα θα έχουν μεγαλύτερο πληθυσμό από ό,τι σήμερα.
Οπότε κακώς σας είπα στην αρχή ότι το δημογραφικό «δεν λύνεται». Λύνεται. Οχι με επιδόματα και passes, αλλά με την αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου, με επενδύσεις, μεταρρυθμίσεις και στρατηγικό σχεδιασμό, με σοβαρή, στιβαρή οικονομική ανάπτυξη.
Οπότε, πρακτικά, ΟΚ. Δεν λύνεται.
9.
Το τελευταίο πράγμα που αξίζει να κρατήσουμε από τα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ. είναι ένα άλλο σημαντικό, διαχρονικό πρόβλημα: οι καισαρικές. Στην Ελλάδα το 62% των γεννήσεων γίνεται με καισαρική τομή. Ε και; Θα μου πείτε. Θα σας πω ότι αυτό το ποσοστό είναι μεγάλο. Μάλιστα, καθώς αυξάνεται σταθερά τα τελευταία χρόνια (ήταν 58% πριν από πέντε χρόνια) πλέον δεν είναι απλά ένα μεγάλο ποσοστό για τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες καταγραφές, φαίνεται να είναι το μεγαλύτερο ποσοστό στον κόσμο. Εδώ, στην Ελλάδα, γίνονται οι περισσότερες καισαρικές τομές στον κόσμο. Αυτό είναι σοβαρό πρόβλημα, καθότι προσθέτει αναίτιους κινδύνους για τη ζωή και την υγεία της μητέρας κατά τη γέννα. Λύνεται; Είναι περισσότερο θέμα κουλτούρας, συνήθειας ή οικονομικών συμφερόντων των αρμόδιων κλινικών και των γιατρών; Οπως και οι αδιανόητες 111 γεννήσεις βρεφών από παιδιά, είναι ένα σοβαρό θέμα, που αξίζει περισσότερη κουβέντα, ψάξιμο και λύσεις.