Αγαπητή Α.,
Δεν πειράζει που δεν ξέρεις ιστορία. Στην πραγματική ζωή κανείς δεν θα σού βάλει κακό βαθμό για ένα τέτοιου είδους πταίσμα. Θα σε βαθμολογήσουν για άλλα ζητήματα, για παράδειγμα για τα μαλλιά σου, αλλά κανείς δεν θα ενοχληθεί εάν δεν έχεις ιδέα τι έκανε η πατρίδα σου στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το βασικό είναι να παριστάνεις τη βαθιά γνώστρια όπως και οι άλλοι άνθρωποι γύρω σου.
Στο Σχολείο
Δεν φταις μόνο εσύ, αγαπητή Α, αν και πρέπει σταδιακά να αναλάβεις τις ευθύνες της μόρφωσής σου (η μόρφωση μετά το σχολείο, εκεί είναι όλη η ομορφιά). Αλλά οκ. Ας πούμε για το σχολείο. Όταν πήγες στο σχολείο κανείς δεν ασχολήθηκε πραγματικά με το ενδεχόμενο να παραμείνεις ξύλο απελέκητο. Το βασικό ήταν πάλι να παριστάνεις πως ξέρεις πράγματα. Τα ίδια, εν μέρει, και στο πανεπιστήμιο. Σαν ανθρωπόμορφο τσατμπότ. Ήταν κεφαλαιώδους σημασίας να ξέρεις ημερομηνίες, αλλά όχι την ουσία.
Η λέξη αποστήθιση με ενοχλεί, αγαπητή Α, διότι μου φέρνει στο νου ένα πουλί που κρώζει κι επειδή, ως ανιστόρητη αριστούχος σχολείου, πανεπιστημίου, μεταπτυχιακού, κατάλαβα κι εγώ ότι μπορείς να κάνεις τον ξερόλα και να μην έχεις ιδέα ή δικές σου ιδέες. Το χειρότερο είναι ότι όσα λιγότερα ξέρεις, τόσο πιο πειστικά μιλάς-σού λέω μιλάω εκ πείρας. Και το ακόμη χειρότερο είναι που το εκπαιδευτικό μας σύστημα θα σε λούσει με υψηλή βαθμολογία γι αυτό το υποκριτικό σου ταλέντο-σού μιλάει η λουσμένη.
Λέξεις μέσα στο στήθος
Η λέξη αποστήθιση είναι προβληματική και για έναν άλλο λόγο: υπονοεί πως τα πράγματα μπαίνουν στο στήθος σου, πως κάπου τα αισθάνεσαι. Όμως, κι εγώ και εσύ ξέρουμε πως μπορεί κανείς να περάσει από το σύνολο των βαθμίδων της δημόσιας εκπαίδευσης χωρίς να νιώσει τίποτα. Άνιωθος μπορεί να φτάσει κανείς στα βαθιά γεράματα. Χωρίς ποτέ να έχει αισθανθεί μία έλλειψη για εκείνο εκεί το κενό μες στο κεφάλι του.
Όπου η «κριτική σκέψη» θέλει μικρό καλάθι
Περπατώ στην Αθήνα την ημέρα της Εθνικής Επετείου. Οι γαλανόλευκες ανεμίζουν στα παράθυρα των ξενοδοχείων-υποδέχονται τους τουρίστες του φθινοπώρου. Κάποιοι ίσως ανοίξουν το κινητό τους να ψαχουλέψουν τον εορτασμό του μεγάλου ΟΧΙ. Κάποιοι μπορεί να τα ξέρουν ήδη-δεν έχουν όλες οι χώρες κακό σύστημα δημόσιας δωρεάν εκπαίδευσης και ένα χαοτικό μάθημα ιστορίας στο σχολείο και στις σχολές απ’ όπου δεν αποκομίζεις ούτε τα βασικά, π.χ. ότι η πατρίδα σου αντιστάθηκε κάποτε στο φασισμό.
Αλλά ας είναι. Σκέφτομαι την «κριτική σκέψη». Μια παρεξηγημένη έννοια. Λες και βρισκόμαστε σε κάποια αναβίωση παλιών δεκαετιών η «κριτική σκέψη» συνδέεται με την αντίρρηση και την ανενημέρωτη αντιλογία. Στο γκουγκλ μπορείς λίγο πολύ να πληκτρολογείς αυτό που επιθυμείς να σού γυρίσει πίσω κι έτσι να αποδομείς και να αμφισβητείς τα πάντα, ν’ αποστραγγίζεις το διαδίκτυο από την αληθινή του δύναμη: να σε εκθέτει σε πληροφορίες.
Έχω βαρεθεί Α. μου αυτόν τον αιώνα της ξερολίασης. Έχω σιχαθεί να πάει ένας άνθρωπος, να γράφει ένα βιβλίο απ’ αυτά τα χοντρά βιβλία ιστορίας που κυκλοφορούν από αξιόλογους ανθρώπους και στη χώρα μας και το βιβλίο να παίρνει λιγότερη προσοχή από τα σχόλια στο ίντερνετ όπου άκυροι τύποι θα πουν τη γνώμη τους, χωρίς, ενδεχομένως να έχουν καν διαβάσει το βιβλίο ή οποιοδήποτε άλλο βιβλίο. Έχω βαρεθεί Α. μου να μην διαβάζουμε κανέναν και καμία ιστορικό, γιατί παριστάνουμε πως ξέρουμε ήδη τάχα από πριν τι θα μάς πουν. Βαριέμαι την άγονη αμφισβήτηση, τη διανοητική τρολιά (δηλαδή σαχλαμάρα) που βαφτίζεται κριτική σκέψη. Ίσως, καλή μου Α., η κριτική σκέψη να είναι μια σκέψη που αφήνεται άκριτα να περιπλανηθεί από το ένα βιβλίο στο άλλο, από το ένα ρεύμα σκέψης στο επόμενο, από τη μία επιρροή στην άλλη κι από τον έναν κριτικό και ανοιχτό διάλογο στον άλλο, σε μία διαρκή αναστοχαστική αγωνία να μάθει και να μάθει κι άλλο.
Αυτό που θέλω να πω είναι πως δεν χρειάζεται ν’ αποδομήσεις τον Χομπσμπάουμ και τον Μαζάουερ να πηγαίνεις κάτω από βίντεο στο youtube που πασχίζει κάποιος γενναιόδωρος και φωτισμένος άνθρωπος να μοιραστεί μαζί σου τη γνώση του και να γράφεις «τι λες ρε γελοίε; ο παππούς μου πολέμησε στο μέτωπο». Δεν χρειάζεται. Αφέσου στη μαγεία της πληροφορίας, στο διαδίκτυο έχει χρυσάφι (δες εδώ), άμα θες να μάθεις τα βασικά.
Ανώνυμοι Αλκοολικοί
Βαδίζοντας στα βήματα της υπέρβασης κάποιου εθισμού λένε πως πρέπει ν’ αρχίσεις από τα βασικά: να παραδέχεσαι το πρόβλημα. Nα λες: έχω θέμα θυμού, έχω θέμα κατανάλωσης ουσιών, δεν είναι ντροπή. Ίσως αυτό να μην έχουμε κάνει επαρκώς σε ό,τι αφορά το σχολείο μας, τα μουσεία μας και τις δημόσιες συζητήσεις μας, να μην έχουμε παραδεχτεί την άγνοια. Ίσως να είναι άλλη μία εκδήλωση της έλλειψης εμπιστοσύνης προς τους νέους ανθρώπους της χώρας: ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα πράγματα είναι στοιβαγμένα κάπου εκτός προγραμμάτων σπουδών.
Ταξίδι στη Βόρεια και Κεντρική Ευρώπη
Δεν κοστίζει πολύ να πας σε κάποιο τοπόσημο εσύ η ίδια, στη Γερμανία ή την Πολωνία και να επισκεφτείς τα κομβικά σημεία που πλέον έχουν γίνει κέντρα μελέτης, καταγραφής και συντήρησης της ιστορικής μνήμης. Μπορείς να ρίξεις στην τσάντα σου κάποιο οποιοδήποτε βιβλίο του Μαζάουερ (δες εδώ) ή το έργο του Χομπσμπάουμ. Αν σού πέφτουν βαριά, πιάσε τα επιμέρους. Υπάρχουν αμέτρητα καλά βιβλία. Επίσης, η χώρα μας έχει καλούς και καλές ιστορικούς, μπορείς ν’ αναζητήσεις τη δουλειά τους-πολλοί έχουν υλικό στο youtube.
Η αλήθεια είναι πως έπαθα σοκ κάποτε πηγαίνοντας σ’ ένα μουσείο στη Γερμανία, Α. μου. Το μουσείο είχε αραδιασμένα όλα τα αίσχη των ναζί και ο μόνος λόγος που βρέθηκα εκεί ήταν γιατί σ’ εκείνη την εκδρομή στο Βερολίνο το χαρτζιλίκι είχε εξανεμιστεί σε λιγότερο ενάρετες αναζητήσεις γνώσης, οπότε την τελευταία μέρα, πριν τη μεταβαση στο αεροδρόμιο η παρέα μου κι εγώ γκουγκλάραμε «τζάμπα πράγματα να κάνεις στο Βερολίνο» και το αποτέλεσμα ήταν κάποια μουσεία με ελεύθερη είσοδο όπου μπορούσες να μάθεις πράγματα για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εκεί, Α. μου, στα πρώτα είκοσι-κάτι συνειδητοποίησα όλη την έκταση της άγνοιας μου και η εμπειρία ήταν συγκλονιστική. Η ιστορία είναι συναρπαστική! Κανείς δεν μού είχε πε όσα μού έλεγε εκείνο εκεί το μουσείο που διαρκώς ψαχουλεύει τ’ αρχεία του και αναδεικνύει κάποια απίθανη πτυχή από την περίοδο του 1933 και μετά με ειδικό ενδιαφέρον στον τρόμο, τη φρικαλεότητα και το κακό (δες εδώ).
Φυσικά, δεν είναι ευχάριστα πράγματα όλ’ αυτά και μπορεί να σού ενσταλλάξουν μία καχυποψία προς την ανθρωπότητα. Το σημαντικό, όμως, Α. μου, είναι πως πια θα έχεις την εντύπωση κάποιας περιπλοκότητας. Μία ροπή προς τα αργά και πάντοτε προσωρινά συμπεράσματα. Θα καταλάβεις, Α. μου, ότι δεν υπάρχει καθαρή, γραμμική εξέλιξη, αλλά ένα ακατάστατο χάος κινήτρων και στοχεύσεων. Θα νιώσεις ευγνωμοσύνη για τους ανθρώπους που κάνουν την αραχνώδη δουλειά του ιστορικού.
Πράγματα που με Κάνουν Να πιστεύω στην Ανθρωπότητα Αυτήν την Εβδομάδα
Η ιδέα μιας ηρωικής αντίστασης. Τα «όχι» που λέμε κάποτε στη ζωή μας και είναι για καλό. Η συντριβή του φασισμού και του ναζισμού.
