Πέρασαν πενήντα χρόνια από τότε που ο Μαρκ Μπλοχ κατέθεσε στο βιβλίο του «Το έργο του ιστορικού», τον σκοπό, τη μέθοδο και το εύρος της ιστορικής συγγραφής. Εκεί ο Γάλλος ιστορικός αξίωνε, μεταξύ άλλων, ότι ο ιστοριογράφος κατανοεί καλύτερα την τοιχογραφία του παρελθόντος από όσο εκείνοι που έζησαν τον σχηματισμό της. Τον Μπλοχ εκτέλεσαν οι ναζί το 1944 και το έργο του αυτό, κλασικό πια, που δημοσιεύθηκε μεταθανάτια, τελειώνει σαν του Θουκυδίδη την ιστορία, στο μέσο μιας πρότασης.
Εικόνα Ιστορίας
Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν κυκλοφορήσει πολλά βιβλία αμφισβήτησης της, ανερώτητα αποδεκτής, αντικειμενικότητας της ιστορίας. H μεταμοντερνιστική θεωρία μάλιστα ισχυρίζεται ότι εφόσον δεν υπάρχει αντικειμενικότητα, δεν υπάρχει και αλήθεια. Τούτο ίσως θα ίσχυε, εάν τα δύο, αντικειμενικότητα και αλήθεια, ταυτίζονταν. Σωστότερη θα ήταν η εφαρμογή της απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ, μεταφερμένη σε μια εικόνα: ένας λαγός μέσα σε έναν κήπο, νύχτα, που τον κυνηγάει ένας αναμμένος φανός. Κάθε φορά που τον πιάνει το φως, ο λαγός το βάζει στα πόδια. Αυτό είναι και η ιστορία? δραπετεύει κάθε φορά που νομίζουμε πως την έχουμε συλλάβει. Τούτο δεν σημαίνει πως δεν μπορεί να ειπωθεί η ιστορία.
Ο Τζον Λιούις Γκάντις, συγγραφέας ορισμένων αξιόλογων έργων για τον Ψυχρό Πόλεμο, στο νέο βιβλίο του «Το τοπίο της ιστορίας. Πώς οι ιστορικοί χαρτογραφούν το παρελθόν» (Οξφορντ, 192 σελίδες, 23 δολάρια) προκαλεί τον μεταμοντερνισμό, ακολουθώντας τα χνάρια του Μαρκ Μπλοχ και του ιστορικού της Σοβιετικής Ενωσης E.X. Καρ. O σεβασμός του για τον Μπλοχ είναι τόσο μεγάλος ώστε το σύντομο, πυκνό τούτο βιβλίο, καθώς γράφει ο Ρίτσαρντ Μπερνστάιν στους «Νιου Γιορκ Τάιμς» θα μπορούσε να είχε προέλθει από τη σχολή εκείνου, του Annales. O Γκάντις δεν έχει τίποτα εντυπωσιακό, αλλά μάλλον κάτι, στο πρώτο κοίταγμα, καθησυχαστικό να πει για την κοινή ευαισθησία. Δεν θα βρει κανείς σ’ αυτό, δομές, κατασκευές, αόρατα αντικείμενα ή υποκείμενα, ό,τι κανείς βλέπει στις απόπειρες ερμηνείας των αποδομητών. Για τον Γκάντις υπάρχει αυτό το καθησυχαστικό για τους ανθρώπους σε όλους τους αιώνες: υπάρχει αλήθεια. Και εφόσον υπάρχει αλήθεια, μπορεί να συλληφθεί. Και εάν δεν μπορεί να συλληφθεί ολοκληρωτικά με επιστημονικούς ή όποιους άλλους τρόπους, μπορεί τουλάχιστον να προσεγγιστεί. Τι αποκομίζει ο αναγνώστης διαβάζοντας αυτό το βιβλίο; Τα πλεονεκτήματά του δεν έγκεινται στα ευρήματά του, αλλά μάλλον στον δρόμο που οδηγεί προς αυτά. Οι κατευθυντήριες γραμμές π.χ. που ο Γκάντις χαράσσει για τη συγγραφή της ιστορίας, καταλήγουν, παρά την ενίοτε τεχνική ιδιωματική διατύπωση, να είναι οι αρχές της κοινής λογικής. Της κοινής εκείνης λογικής που ο καθένας κατέχει στη διεκπεραίωση της ζωής του και η οποία δεν χρήζει ιδιαίτερης ανάλυσης και στοχασμών.
Πολύ αγγλοσαξονικό, θα έλεγε ένας Ευρωπαίος. Και έτσι είναι, αλλά με κάτι ιδιαίτερο, δικό του. O Γκάντις δίνει στον αναγνώστη του να καταλάβει τις εσωτερικές υπόγειες διεργασίες της κοινής αυτής λογικής, ζωντανεύοντας έτσι την κρίση του και μεταβάλλοντάς την από κάτι παθητικό και αδρανές, σε κάτι ενεργητικό και πρακτικό. Σε αυτό έχει ένδοξους προγόνους στην αγγλοσαξονική του παράδοση, τον Χιουμ και τον Λοκ και τον Τζον Στιούαρτ Μιλ, όμως η σπουδαιότητά του είναι σημερινή.
Κάθε αμφισβήτηση είναι ζωογονητική και μερικές φορές συγκινητική. Και χορδές αισθηματικής συγκίνησης αγγίζει το βιβλίο του Γκάντις όταν θίγει τους τρόπους με τους οποίους η ιστορία μπορεί να μας φυλακίσει σε ένα στείρο, καταστροφικό δόγμα ή μπορεί να μας αφυπνίσει στη δυνατότητα της ελευθερίας. Από εδώ προκύπτουν δύο βασικά ερωτήματα. Υπάρχει ιστορική αλήθεια; Σίγουρα υπάρχουν ιστοριογραφικές αλήθειες. Διαφορετικές αλήθειες ιστοριογράφων, οι οποίοι με διαφορετικό τρόπο προσεγγίζουν την πολύμορφη πραγματικότητα. O Γκάντις τους παρομοιάζει με χαρτογράφους. Και οι μεν και οι δε αποτυπώνουν την πραγματικότητα, δίχως να την κοπιάρουν όπως είναι. Τούτο, άλλωστε, στην περίπτωση των χαρτογράφων θα απαιτούσε τόσο χαρτί όσος είναι και ο κόσμος όλος στις πραγματικές του διαστάσεις. H βασική αρχή όμως είναι η αντιγραφή και το ποσοστό της αντιστοιχίας της προς την αληθινή πραγματικότητα. Τούτο καθορίζει το κατά πόσον η αντιγραφή αυτή του παρελθόντος θα γίνει γενικά αποδεκτή ή όχι.
Και είναι η ιστορία επιστήμη; O συγγραφέας, αντλώντας από τις θεωρίες του χάους και της συνθετότητας, ισχυρίζεται ότι η ιστορία τουλάχιστον χρησιμοποιεί ίδιες μεθόδους με την επιστήμη. Δεν έχει γίνει επιστημονικότερη η ιστορία με το πέρασμα των αιώνων, αλλά η επιστήμη ιστορικότερη. Εχει εγκαταλείψει τον απλό γραμμικό κόσμο του Νεύτωνα και έχει υιοθετήσει τον πολυπλοκότερο κόσμο της σχετικότητας του Αϊνστάιν και της απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ. Αμφότεροι δεν στηρίχθηκαν σε εργαστηριακές έρευνες, αλλά στα ψαξίματα του νου τους. Και το ψάξιμο του νου είναι σαν την ιστορική αφήγηση. Προσπαθώντας να καταλάβει πώς συνέβη κάτι και γιατί, αρχικά απομονώνει, ύστερα εμβαθύνει και τέλος συνθέτει.
Απειρος κόσμος
Με τα λόγια του Γκάντις: «Δίχως να κάνουμε τίποτε ξεχωριστό και αλλιώτικο, δίχως καν να το καταλαβαίνουμε βρισκόμαστε ξαφνικά στο μέσο ενός νέου κόσμου που προσδιορίζεται από το χάος και την πολυπλοκότητα». Κάτι τέοιο είναι και το βιβλίο του. Τούτο σημαίνει κυρίως ότι δεν είναι εύκολο ανάγνωσμα. Αλλά τα ερωτήματα μετρούν, όχι οι απαντήσεις. Και καλό είναι για τη γενική άσκηση του νου, να πρέπει να διαβάσει κανείς δυο και τρεις φορές μια φράση που διατυπώνει ερωτήματα από το να διαβάσει μια φορά την τελική απάντηση και ύστερα να αποκοιμηθεί ικανοποιημένος.
