Walter Benjamin «Μονόδρομος». Εισαγωγή – μετάφραση: Νέλλη Ανδρικοπούλου. Εκδόσεις «Αγρας» 2004.
O Βάλτερ Μπένγιαμιν (1892-1940) κατέχει κεντρική θέση στους ευρωπαϊκούς πνευματικούς κύκλους και δικαίως θεωρείται ο κορυφαίος δοκιμιογράφος του 20ού αιώνα. Το έργο του με τον τίτλο «Στοές» (Passagen-Werk) είναι μοναδικός γλωσσικός και θεωρητικός θησαυρός της ευρωπαϊκής γραμματείας. O Μπένγιαμιν ανήκει στον ευρύτερο κύκλο της Σχολής της Φρανκφούρτης και συνδέθηκε με βαθιά φιλία με τον Theodor W. Adorno. Από την αλληλογραφία τους, η οποία εκδόθηκε πρόσφατα (βλ. Suhrkamp-Verlag, 1994), συνάγει κανείς χρήσιμα συμπεράσματα για τους φιλικούς και πνευματικούς δεσμούς των δύο ανδρών.
Το βιβλίο του Μπένγιαμιν «Μονόδρομος» («Einbahnstrasse») κυκλοφόρησε το 1928 στο Βερολίνο. H κυοφορία των ιδεών και των απόψεων που αναπτύσσονται σ’ αυτό ανάγονται στα πρώτα χρόνια της γνωριμίας του με τον Αντόρνο (γνωρίστηκαν το 1923). Είναι η εποχή που και οι δύο φιλόσοφοι συμμερίζονται τον προβληματισμό για τη γλωσσική ανασύνταξη του καπιταλιστικού κόσμου. Για να μελετήσει κανείς τον «Μονόδρομο» πρέπει προηγουμένως να είναι σε θέση να ανασυγκροτήσει τις πνευματικές συνομιλίες του με τον Αντόρνο. Δεν αρκεί, όμως, μόνον αυτό: πρέπει παράλληλα να έχει μελετήσει δύο προηγούμενα κείμενα του Μπένγιαμιν. Πρόκειται για το «Για τη γλώσσα εν γένει και για τη γλώσσα του ανθρώπου» (1916) και για το «H προέλευση του γερμανικού δράματος» (1923). Τα δύο κείμενα λειτουργούν ως η θεωρητική προπαίδεια για τη μελέτη του «Μονόδρομου». Οι ιδέες που αναπτύσσονται στο «Μονόδρομο» έχουν ως πραγματολογική μήτρα την πνευματική συνομιλία του Μπένγιαμιν με τον Αντόρνο και ως γραμματολογικές ρίζες τα δύο αυτά προηγούμενα κείμενα του Μπένγιαμιν.
Θρυμματισμένος κόσμος
Ο «Μονόδρομος» αποτελεί την εφαρμοσμένη φιλοσοφία της γλώσσας του Μπένγιαμιν. Αφετηρία του θεωρητικού προβληματισμού του φιλοσόφου είναι το πράγμα, δηλ. ο καπιταλιστικός κόσμος της εποχής του. O κόσμος αυτός διαθέτει πολλές δυνατότητες για να καλύπτει και να εξομαλύνει κατά φαινομενικό τρόπο τις αντιθέσεις του, τις ρωγμές του, τα σπαράγματά του. O ίδιος είναι ένας θρυμματισμένος και κατακερματισμένος κόσμος, στον οποίο οι άνθρωποι δεν αναγνωρίζουν τον εαυτό τους ως κυρίαρχο υποκείμενο καντιανού τύπου. O άνθρωπος του καπιταλιστικού κόσμου των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα είναι βυθισμένος στην απόγνωση και στη σύγχυση. Ολα μέσα του και γύρω του είναι σκοτεινά και ζοφερά. H σχέση του με τη φύση, παρά την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, παραμένει αινιγματική. Το ίδιο συμβαίνει και με τη σχέση του με την εσωτερική φύση του παρά την ανάπτυξη της ψυχανάλυσης. Οσον αφορά τις κοινωνικές σχέσεις αυτές έχουν υποθηκευθεί στο εμπόρευμα και το χρήμα.
Το ερώτημα που ανακύπτει διατυπώνεται ως εξής: πώς μπορεί να αρθρωθεί η γλωσσική διαμεσολάβηση του θρυμματισμένου καπιταλιστικού κόσμου; H λογοτεχνία ως γλωσσικό σύνταγμα παρουσιάζει έναν ομοιογενοποιημένο κόσμο. Το ίδιο συμβαίνει και με τη φιλοσοφία, για την οποία ο γλωσσικός στοχασμός εξακολουθεί ακόμη να είναι περιθωριακός. O Μπένγιαμιν κάνει το αποφασιστικό βήμα: πρέπει η ίδια η γλώσα να εκθέσει και να αναπτύξει τις κοινωνικές αντιθέσεις, τις κοινωνικές ρωγμές, τα ανθρώπινα θραύσματα. Για να συμβεί αυτό θα πρέπει η ίδια η γλώσσα να ενσωματώσει την ένταση ανάμεσα σε αυτό που συμβαίνει και στη μορφή της εκθέσεώς του. Με άλλα λόγια τα κείμενα που αποτελούν τον «Μονόδρομο» συντάσσονται πάνω στην κινούμενη άμμο της γλωσσικής και νοηματικής απροσδιοριστίας.
Τα κείμενα που απαρτίζουν τον «Μονόδρομο» αφενός μεν εκφράζουν τη δυναμική σύγκρουση ανάμεσα σε αυτό που θέλει να πει ο συγγραφέας τους και στη λογοτεχνική έκθεση που τελικά επιτυγχάνεται, αφετέρου δε αποτυπώνουν την ένταση ανάμεσα στην ιδεατότητα της γλώσσας και την υλικότητα του πράγματος. Τι κρύβεται τελικά πίσω από τις αλλεπάλληλες συγκρούσεις και εντάσεις; Κρύβεται η θεμελιώδης θεωρητική θέση του Μπένγιαμιν, σύμφωνα με την οποία, η ζωή στον καπιταλιστικό κόσμο είναι μονόδρομος. Πράγμα που σημαίνει ότι η ατομική απόφαση και η συλλογική σύσταση της κοινωνίας μπορούν να διαμεσολαβηθούν μόνον κατά αρνητικό τρόπο. H αρνητική διαμεσολάβηση ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία μπορεί να εκφραστεί στο γλωσσικό επίπεδο μόνον μέσω της δοκιμιακής γραφής, η οποία είναι η θεωρητική συνείδηση του καπιταλιστικού κόσμου.
Τρεις κατηγορίες
Στον «Μονόδρομο» περιλαμβάνονται κείμενα που χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: πρώτον, σε όσα αναφέρονται στην καθημερινότητα, τον κοινωνικό βιόκοσμο, δεύτερον, σε όσα αφορούν στις κοινωνικές σχέσεις και, τρίτον, σε όσα έχουν ως θέμα τους την ιστορική εξέλιξη. Κοινωνία, άτομο και ιστορία είναι τα θεματικά αντικείμενα του «Μονόδρομου». Ως πρωταρχική γλωσσική εμπειρία ορίζεται η γλωσσική ανακολουθία, οι γλωσσικές ρωγμές και τα γλωσσικά θραύσματα. Το δοκίμιο ως λογοτεχνική μορφή προσδιορίζεται ως εκείνο το γλωσσικό σύνταγμα, το οποίο θα εκφράσει με κατάλληλο και πρόσφορο τρόπο τον κατακερματισμένο καπιταλιστικό κόσμο. Στον καπιταλιστικό κόσμο δεν υπάρχει καμιά ελπίδα και «εάν δεχθούμε ότι υπάρχει, τότε αυτή την οφείλουμε σε αυτούς που δεν έχουν καμιά ελπίδα», σημειώνει με έμφαση ο Μπένγιαμιν.
Η ελληνική έκδοση του «Μονόδρομου» είναι άρτια και ως προς τη γλωσσική απόδοση και ως προς τις θεωρητικές προϋποθέσεις του Μπένγιαμιν. Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί ότι χρειάζεται να διανύσουμε ως κοινωνία και ως φιλοσοφική κοινότητα αρκετό δρόμο προκειμένου να εκφραστεί η δυναμική για την οποία μιλάει ο Μπένγιαμιν ανάμεσα στη γλώσσα και το πράγμα. Χρειάζεται εμείς, ως ελληνική φιλοσοφική κοινότητα, να κατασκευάσουμε τις δικές μας «διαλεκτικές εικόνες» στις οποίες θα αποτυπωθεί η απέλπιδη ελπίδα μας να ζήσουμε στον σύγχρονο καπιταλιστικό κόσμο.
* O κ. Θ. Γεωργίου διδάσκει Επιστημολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
