Οι Χάττι, πιο γνωστοί ως Χετταίοι, λαός μάλλον ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, κατέβηκαν από τη βορειοανατολική Ευρώπη και γύρω στα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. εγκαταστάθηκαν στα υψίπεδα της Μικράς Ασίας. Σταθεροποίησαν εκεί την παρουσία τους και ακολουθώντας επεκτατική πολιτική, η χώρα τους, η χώρα των Χάττι, μεταμορφώθηκε σταδιακά σε κραταιά αυτοκρατορία, ισοδύναμη με εκείνη της Αιγύπτου και της Βαβυλώνας. Παράλληλα, εμφανίζει έντονη κίνηση στον καλλιτεχνικό και πολιτισμικό τομέα, παρά το μεγάλο αριθμό λαών και φυλών που συνθέτουν την επικράτειά της. Ωστόσο, γύρω στα 1200 π.Χ. η αυτοκρατορία των Χετταίων ξαφνικά κατέρρευσε. Οι συνθήκες, τα ακριβή αίτια όσο και ο τρόπος που οδηγηθήκε στην πλήρη συντριβή παραμένουν ένα αίνιγμα. Το σίγουρο, πάντως, είναι ότι πιο τολμηροι λαοί οι Κιμμέριοι, οι Σκύθες και οι Ασσύριοι τους αφάνισαν. Στον ελληνικό κόσμο που αναδύεται στη συνέχεια, δεν συναντάται καμία αναφορά περί Χετταίων. Στις ελληνικές πηγές απουσιάζει ακόμη και τ’ ονομά τους. Ετσι ο λαός αυτός βυθίστηκε σε ολοκληρωτική λήθη, παρασύροντας μαζί και την κύρια έκφραση του πολιτισμού του στον μικρασιατικό χώρο κατά τη 2η χιλιετία π.Χ. Ο αφανής κόσμος των Χετταίων άρχισε να έρχεται και πάλι στο φως μέσα στον 20ό αι. Μέχρι τότε σαν μια σειρά από σατανικές συμπτώσεις να τον κρατούσαν σε αινιγματικό σκότος.
Πρώιμη περίδος
Από τις γνώσεις που έχουμε ώς τώρα -εξηγεί ο Γερμανός αρχαιολόγος Κουρτ Μπίτελ, συγγραφέας κορυφαίων έργων με θέμα τη χεττιτική ιστορία και τέχνη- η περιοχή που, αργότερα αποτέλεσε τμήμα του εδαφικού πυρήνα των Χάττι ξεχωρίζει, για πρώτη φορά στη διάρκεια των τελευταίων αιώνων της 3ης χιλιετίας π.Χ., χάρη στην παραγωγή καλλιτεχνικών αντικειμένων υψηλού επιπέδου, τα εντυπωσιακότερα δείγματα της οποίας θεωρούνται οι πλουσιότατοι ηγεμονικοί τάφοι του νότιου Πόντου και της βόρειας Καππαδοκίας. Λόγω των εμφανών επιρροών από γειτονικούς λαούς διατυπώθηκε επανειλημμένα η απόψη ότι ο πολιτισμός που αρχίζει να αναπτύσσεται στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ. δεν μπορεί να κατανοηθεί, αν δεν ληφθούν υπόψη οι προηγούμενες πολιτισμικές φάσεις. Δεν πρέπει, ωστόσο, να υπερβάλουμε όσον αφορά τα σημεία επαφής, τα οποία είναι, πράγματι, εμφανή σε πολλές πτυχές του χεττιτικού πολιτισμού. Η λεγόμενη περίοδος των ασσυριακών εμπορικών αποικιών δέχθηκε όντως ερεθίσματα, που σε πολλούς τομείς παρήγαγαν εντελώς νέες ιδέες και φόρμες στην κεραμική, στη μικρογλυπτική, στο μνημειώδες ανάγλυφο, στην αρχιτεκτονική και στην πολεοδομία. Οι επαφές με τη βόρεια Συρία ωφέλησαν τους κατοίκους της Μικράς Ασίας, μεταξύ των οποίων και τους Πρωτοχετταίους. Οι δε δημιουργίες τους άφησαν ανεξίτηλα τα αποτύπωματά τους στους επόμενους αιώνες, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από την κληρονομιά της προηγούμενης εποχής. Στις αρχές της Πρωτοχεττιτικής περιόδου, τελειώνει σταδιακά μια εξελικτική διαδικασία που περιλαμβάνει και μια μορφή τέχνης, η οποία δικαιούται να αποκαλείται χεττιτική. Πάντως, η συνολική εικόνα, προς το παρόν τουλάχιστον, βασίζεται σε ένα σχετικά μικρό αριθμό μνημείων και ευρημάτων, που κρύβουν, ωστόσο, σημαντικά μυστικά. Κατά την περίοδο αυτή υπήρχαν τοιχογραφίες που χάθηκαν, καθώς και ανάγλυφα από χρωματιστό γύψο. Στον τομέα της αρχιτεκτονικής και της γλυπτικής μόνο οι εντατικές αρχαιολογικές ανασκαφές μπορούν να οδηγήσουν σε νέες ανακαλύψεις. Οι προσδοκίες μας εκπληρώθηκαν με μια ανακάλυψη που έγινε στο Μπογάζκιοϊ. Ηρθε στο φως η κεφαλή ενός αγάλματος από γκρίζο γρανίτη, το οποίο είναι ιδιαίτερα κατεστραμμένο, αλλά εξαιρετικά σημαντικό. Το εύρημα αυτό αποδεικνύει με σαφή τρόπο ότι στο Παλαιό Βασίλειο των Χάττι υπήρξαν έργα μνημειώδους γλυπτικής. Επιπλέον, τη συνήθεια να κοσμούν με ανάγλυφες παραστάσεις τις επεξεργασμένες πέτρες των θεμελίων των τοίχων, δηλαδή τα αρχιτεκτονικά στοιχεία, εμφανίστηκε αυτήν ακριβώς την περίοδο. Το συγκεκριμένο είδος ζωφόρου εμφανίζεται στη συνέχεια, στο μέγιστο βαθμό ανάπτυξής του, στην πύλη Αλατζά Χουγιούκ, ο διάκοσμος της οποίας, αν δεν κάνουμε σοβαρό λάθος, χρονολογείται στις αρχές της μεγάλης αυτοκρατορίας.
Επιβλητικά μνημεία
Στη λαμπρή τέχνη των Χετταίων που αναπτύσσεται κατά τον 14ο και 13ο α. π.Χ. -συνεχίζει ο Μπίτελ- κυριαρχούν άλλες τάσεις. Ενώ η Αυτοκρατορία των Χάττι εξελίσσεται σε μια από τις μεγαλύτερες δυνάμεις της εποχής, η κατασκευή ναών και ανακτόρων οδηγεί στη διαμόρφωση μιας αρχιτεκτονικής που, στη διάρκεια του 13ου αι. π.Χ., δημιουργεί πραγματικά μνημειώδη οικοδομήματα, όπως τα βασιλικά ανάκτορα και το μεγαλύτερο ναό της πρωτεύουσας. Πέρα από τον υλικό πλούτο και την καλλιτεχνική δεξιοτεχνία αυτής της περιόδου, η επιθυμία των Μεγάλων Βασιλέων και των πριγκίπων της άρχουσας δυναστείας, ίσως και των υποτελών ηγεμόνων, να επιδείξουν την ισχύ και το μεγαλείο τους εκδηλώνεται με μοναδικό τρόπο στα επιβλητικά ανάγλυφα των βράχων. Με τα ανάλυφα αυτά, που συνήθως βρίσκονταν μακριά απο τις πόλεις και είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα, οι Χετταίοι άφησαν ανεξίτηλα το αποτύπωμά τους στο τοπίο, εδραιώνοντας έτσι μια σχέση με τη φύση εντελώς διαφορετική από αυτήν που καταγράφεται στην περιοχή πριν και μετά από αυτούς.
Η πολιτική κατάρρευση της μεγάλης χεττιτικής Αυτοκρατορίας, που σημειώθηκε γύρω στο 1200 π.Χ. ή λίγο μετά, συνοδεύτηκε, στο κέντρο της Μικράς Ασίας, από μια ανάλογου μεγέθους πολιτισμική κατάρρευση. Η καταστροφή ήταν τεράστια, με αποτέλεσμα να χαθεί, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, ο εκλεπτυσμένος τρόπος ζωής που επικρατούσε στην περιοχή, ενώ παράλληλα παρήκμασαν σημαντικά και οι τέχνες. Μόνο σε ορισμένα κέντρα του νοτιοανατολικού τμήματος διατηρήθηκε η παράδοση. Πρόκειται για τη νεοχεττιτική τέχνη του 10ου-8ου αι. π.Χ. η οποία σε ύφος και θέματα συνδέεται στενά με την προγενέστερη.
Ο τόμος «Χετταίοι. Ο αρχαίος πολιτισμός της Μικράς Ασίας» της σειράς «Μεγάλοι Πολιτισμοί» της «Κ» κυκλοφορεί στα περίπτερα και πρακτορεία Τύπου από την Κυριακή 27 Ιανουαρίου, στην τιμή των 10 ευρώ.
