ΟΓκουεντάλ είναι ένας 17χρονος σύγχρονος νέος. Τυχαίνει όμως να είναι και ο εγγονός ενός σπουδαίου ιστορικού, του Μαρκ Φερό. Και οι όποιες απορίες του σχετικά με την πρόσφατη ή την παλαιότερη ιστορία θα έχουν σίγουρα προνομιακή μεταχείριση και άμεσες απαντήσεις. Ο παππούς του, όμως, σκέφτηκε ν’ απαντήσει συνολικά, σε όλους τους συνομήλικους του εγγονού του, με αφορμή τις ερωτήσεις που δέχτηκε από τον Γκουεντάλ.
Το «Εξηγώντας τον 20ό αιώνα στον εγγονό μου» είναι ένα μικρό βιβλίο, που όμως περιέχει μ’ έναν τρόπο πυκνό αλλά κατανοητό, τις σημαντικότερες στιγμές και τις πιο επιφανείς προσωπικότητες του 20ού αιώνα. Ο χρονολογικός πίνακας στο τέλος του βιβλίου συμπληρώνει ένα από τα καλύτερα εγχειρίδια ιστορίας για εφήβους.
Ο Μαρκ Φερό δεν απαντάει απευθείας στην ερώτηση που του κάνει ο εγγονός του. Πηγαίνει στην αρχή του φαινομένου, δίνει ανάγλυφα το πλαίσιο της εποχής, των κοινωνικών και των πολιτικών σχέσεων και καταλήγει στην απάντηση. Ομως, αντίστοιχο ενδιαφέρον με τις απαντήσεις έχουν και οι ερωτήσεις που θέτει ο 17χρονος Γκουεντάλ. Ετσι, αναρωτιέται αν μπορούμε να συγκρίνουμε την Ευρωπαϊκή Ενωση με τις ΗΠΑ, πού οφείλεται η εχθρότητα των μουσουλμάνων εναντίον του Ισραήλ, τι σήμαινε η πτώση του τείχους του Βερολίνου το 1989, πού οφειλόταν το μίσος του Χίτλερ εναντίον των Εβραίων, αν μπορούμε να ταυτίσουμε τον φασισμό, τον ναζισμό και τον κομμουνισμό, γιατί ο 20ός αιώνας στιγματίστηκε από τη βία.
Το «Εξηγώντας τον 20ό αιώνα στον εγγονό μου» του Μαρκ Φερό (απ’ όπου η «Κ» προδημοσιεύει μερικά αποσπάσματα) μαζί με τη «Μικρή ιστορία του κόσμου» του Ernst Gombrich, είναι δύο βιβλία που δίνουν μια ευσύνοπτη αλλά πλήρη εικόνα της ιστορίας του κόσμου μας.
Τι είναι ο ολοκληρωτισμός;
Η πλήρης ερώτηση του 17χρονου Γκουεντάλ είναι: Φασισμός, ναζισμός, κομμουνισμός: τι είναι ο ολοκληρωτισμός; Μπορούμε να ταυτίσουμε αυτά τα καθεστώτα; Ο Μαρκ Φερό απαντά:
«Φασισμός: η επέκταση της χρήσης του όρου έγινε, αρχικά, από αντιφασίστες, της Κομιντέρν, σημειωτέον. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο ανάλυσης, ο φασισμός -ιταλικός ή γερμανικός- είναι το ύστατο μέσο άμυνας μιας αστικής τάξης που βρίσκεται σε αδιέξοδο και πατρονάρει ένα κίνημα το οποίο εκτρέπει από τον στόχο του τον αντικαπιταλισμό των λαϊκών τάξεων. Χάρη στην κατασκευή ενός μύθου, εκείνον του αρχηγού τους, που επηρεάζει ακόμα και τις μάζες των εργαζομένων, οι φασίστες παίρνουν τα ηνία της εξουσίας έτσι ώστε, καθώς η αστική τάξη παραιτείται από την άμεση άσκησή της, το κράτος φαίνεται ως ανεξάρτητο από τις κοινωνικές δυνάμεις που το ελέγχουν. Ωστόσο, μετά από τον πόλεμο, μια από τις δυσκολίες αυτού του τύπου ανάλυσης ήταν η εξήγηση της μαζικής προσχώρησης του γερμανικού πληθυσμού σε αυτό το κίνημα: το επιχείρημα ότι είχαν απογοητευτεί στις αρχές της δεκαετίας του ’30 από τον ρεφορμισμό των σοσιαλδημοκρατών δεν αρκούσε για να εξηγήσει την υποστήριξή του, τουλάχιστον άτυπη, στην πολιτική εξόντωσης των Εβραίων, των αναπήρων, κ.λπ., ή την πίστη του στον Φύρερ. Εξάλλου, η ενσωμάτωση σ’ ένα ενιαίο σύνολο, τόσο του γερμανικού ναζισμού όσο και του ιταλικού φασισμού, έχει βαριές συνέπειες. Θεμελιώνοντας την ενότητα μιας περιόδου (1919-1945), δεν περιορίζει μόνο χρονολογικά το φαινόμενο: ξαφνικά, αυτά τα καθεστώτα, χωρίς παρελθόν, χωρίς μέλλον, εντάσσονται στην κατηγορία των απλών «ατυχημάτων» της ιστορίας. Ταυτόχρονα, η ανάλυση ουσιωδών πλευρών του χαρακτήρα τους είναι ελλιπής: υποτίμηση της ρατσιστικής πολιτικής εξόντωσης ολόκληρων πληθυσμών, υπερτίμηση των αρχηγών, παράβλεψη του ζητήματος των σχέσεων ανάμεσα στο κυρίαρχο κόμμα και τους παραδοσιακούς θεσμούς, σχηματοποίηση των σχέσεων ανάμεσα στο κράτος και την κοινωνία των πολιτών. […]
Γκεπεού και Γκεστάπο
[…] »Πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο χαρακτηρισμός ολοκληρωτικό καθεστώς χρησιμοποιείται αποκλειστικά από τον ναζισμό και τη φασιστική Ιταλία· εξάλλου, αυτά τα καθεστώτα αυτοπροσδιορίζονται ως ολοκληρωτικά, εφόσον παρουσιάζονται ως φορείς ενός ολοκληρωτικού προτάγματος που αφορά όλες τις πλευρές της ζωής. Εκείνη την εποχή κανένας δεν προσδιορίζει την ΕΣΣΔ ως μια παραλλαγή ολοκληρωτικού καθεστώτος· εξ ορισμού, ο κομμουνισμός και ο φασισμός είναι διαφορετικοί, και αντιστοιχούν σε δύο εκ διαμέτρου αντίθετα κοινωνικά προτάγματα. Ωστόσο, η ομοιότητα των χρησιμοποιούμενων μεθόδων στα τέλη της δεκαετίας του 1930 από την Γκεπεού και την Γκεστάπο, αυτές τις δύο πολιτικές αστυνομίες στην ΕΣΣΔ και τη Γερμανία αντίστοιχα, κι έπειτα η υπογραφή του γερμανοσοβιετικού συμφώνου, προκαλεί τα πρώτα ερωτήματα σχετικά με το δόγμα που τα προσδιορίζει ως αντίθετα, ως προς την ουσία, μεταξύ τους. Η υπόθεση αυτή προβάλλεται κυρίως από Γερμανούς πρόσφυγες, αντιφασίστες συνηθέστερα, αλλά δεν ξεπερνάει τα όρια αυτών των κύκλων ενόσω η ΕΣΣΔ, σε λίγο θύμα της φασιστικής επίθεσης, εντάσσεται αυτονόητα στο στρατόπεδο που ενσαρκώνει την υπεράσπιση της δημοκρατίας. Προβαίνοντας σε μια θεαματική αντιστροφή, οι πρώτοι που οικειοποιούνται συνολικά την έννοια ολοκληρωτισμός, είναι οι ηττημένοι Γερμανοί, εκείνοι της Βόννης, με την ευκαιρία της σύνταξης του Συντάγματος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας (ΟΔΓ): η τελευταία, παρουσιάζεται ως ένα καθεστώς που δεν είναι ολοκληρωτικό, “όπως ήταν το ναζιστικό και όπως είναι το σοβιετικό καθεστώς”».
Ιnfo
-Το βιβλίο του Μαρκ Φερό «Εξηγώντας τον 20ό αιώνα στον εγγονό μου», μετ. Γιάννης Καυκιάς, θα κυκλοφορήσει την ερχόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις «Πολύτροπον».
