Δεν χρειαζόταν η έλευση της πανδημίας για να καταλάβουμε ότι ο βασιλιάς της διασκέδασης και της ψυχαγωγίας είναι πια ο οίκος μας. O ιδιωτικός χώρος, το σπίτι μας, έχει μεταμορφωθεί εξαιτίας της ψηφιακής επανάστασης εδώ και χρόνια σε βασικό «κόμβο» επικοινωνίας, πληροφόρησης και πολιτισμού. Η πανδημία ήρθε να επιβεβαιώσει και να ενισχύσει αυτή τη «βασιλεία» που μόνο περιστασιακά απειλείται από άλλες μας δραστηριότητες που εκτυλίσσονται σε δημόσιους χώρους (κινηματογράφος, θέατρο, συναυλίες, νυχτερινή διασκέδαση). Ενας από τους λόγους, άλλωστε, που η καραντίνα έγινε μια βιώσιμη εμπειρία είναι ακριβώς ότι ο ιδιωτικός μας χώρος ήταν ήδη έτοιμος για να μας βοηθήσει να προσαρμοστούμε σε αυτή την πρωτόγνωρη εμπειρία. Το σπίτι-καταφύγιο είχε όλο εκείνον τον εξοπλισμό που γρήγορα μπορούσε να το μεταμορφώσει σε αποκλειστικό πεδίο εξ αποστάσεως εργασίας, επικοινωνίας, διασκέδασης (δυνατές διαδικτυακές συνδέσεις, κινητά, υπολογιστές, τάμπλετ, smart tv κ.ά.). Ζούμε έτσι μια κατάσταση που μας έφερε αναμφίβολα σε σωματική απομάκρυνση, όχι όμως αναγκαστικά σε κοινωνική ή ψυχική απομόνωση (παρότι φυσικά υπάρχουν σημαντικές εξαιρέσεις).
Η οικιακή τεχνολογία όσο κι αν φαίνεται παράξενο δεν μας απομόνωσε όπως ίσως μια πρόχειρη αποτίμηση των τελευταίων μηνών θα διαπίστωνε. Αντίθετα, μας έκανε να στραφούμε σε κοινές ασχολίες και αναφορές που μέχρι πρότινος είχαμε μάλλον απολέσει μέσα στον ψυχαγωγικό κατακερματισμό των τελευταίων χρόνων. Δίπλα στο μαγείρεμα, το διάβασμα βιβλίων, την τακτοποίηση πραγμάτων που λίγο-πολύ ανακαλύψαμε όλοι ως ξεχασμένες ή χαμένες ασχολίες μας, η τηλεοπτική διασκέδαση επανήλθε δριμύτερη. Βέβαια το τηλεοπτικό μέσο έχει υποστεί τεράστιες αλλαγές εξαιτίας της διαδικτυακής του πια μορφής, αλλά αυτή ήταν μια μετεξέλιξη στην οποία δεν είχε μπει καθολικά και στον ίδιο βαθμό το τηλεοπτικό κοινό. Αποτέλεσμα ήταν να παρατηρούμε και στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς μια απόκλιση του τηλεοπτικού κοινού μεταξύ αυτού που παρακολουθεί τη νέα τηλεοπτική πραγματικότητα που αναπτύσσεται στις διαδικτυακές πλατφόρμες είτε συνδρομητικά είτε πειρατικά (κατά βάση νεότερες ηλικίες) και εκείνου του κοινού που μένει προσκολλημένο στη συμβατική τηλεόραση (κατά βάση μεγαλύτερες ηλικίες).
Οι συνθήκες της πανδημίας και ιδίως η καραντίνα άμβλυναν αυτή την απόκλιση. Κατά κύριο λόγο γιατί πολλοί θεατές μπήκαν αναγκαστικά στην «κουλτούρα του Netflix», της διαδικτυακής αυτής πλατφόρμας που προσφέρει με φτηνό αντίτιμο ένα πολύ πλούσιο σε ποικιλία τηλεοπτικό περιεχόμενο. To binge-watching, η μαραθώνια παρακολούθηση –ή πιο ελληνικά το «λιώσιμο»– μπροστά σε σειρές αλλά και ταινίες ή ντοκιμαντέρ έγινε κοινή συνήθεια πια και όχι μόνο των νεότερων, όσων έχουν ειδικές τεχνολογικές γνώσεις ή εναλλακτικές προτιμήσεις. Εκτός από πολλά δημοσιεύματα σε ενημερωτικά μέσα, στα social media γίνονται συχνά αναφορές στις σειρές που παρακολουθούνται στο Netflix με στόχο να προσελκύσουν το ενδιαφέρον φίλων και γνωστών και να προκαλέσουν τον δημόσιο σχολιασμό που δεν μπορεί να γίνει εκ του σύνεγγυς λόγω των μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης.
Ξεπερνάει κατά πολύ τις δυνατότητες αυτού του σημειώματος η περιγραφή της καινοτομίας που εισάγει τόσο σε επίπεδο περιεχομένου όσο και σε επίπεδο παγκόσμιας παραγωγής και διανομής η περίπτωση Netflix και των άλλων πλατφορμών που φιλοδοξούν να το ανταγωνιστούν. Το πολύ ιδιαίτερο χαρακτηριστικό όμως ειδικά του Netflix είναι ο σαφής στόχος του να προσελκύσει ταυτόχρονα ένα «ειδικό» και ένα «μαζικό» κοινό. Στις αλγοριθμοποιημένες επιλογές που προσφέρει μπορούν να συναντηθούν εντελώς διαφορετικά γούστα, είτε αυτά έχουν να κάνουν με ιστορικοπολιτικές (μυθοπλαστικές ή ρεαλιστικές) αφηγήσεις (π.χ. «Crown») είτε με σύγχρονες σαπουνόπερες και εφηβικές σειρές (π.χ. «Stranger things») ή ανάλαφρες ταινίες. Οι αριθμοί των συνδρομών σε όλο τον κόσμο δείχνουν ότι το στοίχημα του Netflix να φτιάξει ένα μαζικό αλλά και ταυτόχρονα εξατομικευμένο τρόπο τηλεθέασης κερδίζεται.
Είναι μάλιστα τέτοια η ισχύς του νέου τηλεοπτικού παραδείγματος που φέρουν οι πλατφόρμες όπως το Netflix, που ακόμη και «αρτηριοσκληρωτικοί» οργανισμοί όπως η ΕΡΤ αποφάσισαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας να μιμηθούν, στο μέτρο του δυνατού, τις τεχνολογικές δυνατότητες αλλά και την αλλαγή περιεχομένου που αυτό συνεπάγεται. Τα αποτελέσματα μάλιστα ακόμη και στους αριθμούς τηλεθέασης δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητα, δείχνοντας ότι η σχέση μεταξύ κοινού και τηλεοπτικού μέσου έχει αλλάξει σε τεράστιο βαθμό και ότι όλοι θα πρέπει να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα γρήγορα αν θέλουν να παρακολουθήσουν την εξέλιξη.
Η κουλτούρα Netflix σηματοδοτεί μια νέα «συνεύρεση». Μια μορφή συνάντησης που μπορεί να μη συμβαίνει στον ίδιο χρόνο, που σίγουρα δεν αφορά τον ίδιο χώρο αλλά δίνει την ευκαιρία έπειτα από αρκετό καιρό σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες να έχουν σχετικά κοινές παραστάσεις. Είναι προφανές ότι δεν μιλάμε για μια ταύτιση αντιλήψεων και γούστων, αλλά για μια σύγκλιση του τηλεοπτικού ακροατηρίου σε κοινές μορφές ψυχαγωγίας. Δεν παίζει ρόλο εάν έχει κάποιος παρακολουθήσει το τελευταίο διάστημα τη σούπερ επιτυχημένη σειρά του Netflix το «Γκαμπί της βασίλισσας», δεν έχει σημασία τόσο εάν σε κάποιον άρεσε ή όχι η σκακιστική του ιστορία, η πρωταγωνίστρια ή η μεταφεμινιστική οπτική της σειράς, το βασικό είναι ότι λίγο-πολύ όλοι γνωρίζουμε για τι πράγμα μιλάμε, όλοι έχουμε δει ή ακούσει κάτι σχετικό με αυτή, όλοι «συναντιόμαστε» για να διαφωνήσουμε ή να συμφωνήσουμε πάνω σε ένα κοινό ψυχαγωγικό αναφερόμενο, το οποίο σε κάθε περίπτωση δεν στερείται ποιοτικού βάθους σε σχέση με άλλες μας πρόσφατες τηλεοπτικές παραστάσεις.
Η πανδημία μάς στέρησε και μας στερεί τόσα πολλά. Ταυτόχρονα όμως μας κάνει να ανακαλύπτουμε και πάλι τα βασικά που μπορούν να μας φέρουν σε έναν ουσιαστικό κοινωνικό συγχρωτισμό, σε μορφές ψυχαγωγίας που εμπλουτίζουν ή και αλλάζουν άρδην πρακτικές που είχαμε στο πρόσφατο παρελθόν της ψυχαγωγικής κανονικότητας. Ολες αυτές οι πολιτισμικές αλλαγές σίγουρα θα αφήσουν το στίγμα τους και μετά το πέρας της έκτακτης συνθήκης, αλλά δεν συνεπάγονται σε καμία περίπτωση μια παράταση των συνθηκών κοινωνικής αποστασιοποίησης. Ισως μάλιστα να σηματοδοτούν το ακριβώς αντίθετο.
* Ο κ. Βασίλης Βαμβακάς είναι αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.
