SUE DONALDSON – WILL KYMLICKA
Ζωόπολις. Μια πολιτική θεωρία
για τα δικαιώματα των ζώων
μτφρ.: Γρηγόρης Μολυβάς
εκδ. Πόλις, 2021, σελ. 512
Τα θεμελιώδη δικαιώματα των ζώων όσο θεμελιώδη κι αν είναι, ακόμη και τον 21ο αιώνα, δεν είναι αυτονόητα. Και όμως, η «Ζωόπολις» ξεπερνά το τέλμα στο οποίο βρίσκεται η ηθική περί των δικαιωμάτων των ζώων, κάνει ένα βήμα –ή ίσως ένα άλμα– και πραγματεύεται την ανάπτυξη ενός νέου ηθικού πλαισίου, που άμεσα και άρρηκτα συνδέει τη μεταχείριση των ζώων με θεμελιώδεις αρχές μιας πραγματικά φιλελεύθερης δημοκρατίας και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Χαρακτηριστικό είναι ότι αναγνωρίζει τα ζώα όχι απλώς ως ατομικά υποκείμενα που δικαιούνται τον σεβασμό, που απορρέει από τα θεμελιώδη ατομικά τους δικαιώματα, αλλά και ως μέλη κοινοτήτων· τόσο των δικών μας όσο και των δικών τους. Συνυφασμένων πάντα σε σχέσεις αλληλεξάρτησης, ευθύνης και αμοιβαιότητας. Δηλαδή, ό,τι είναι καλό για τα ανθρώπινα ζώα θα είναι καλό και για τα μη ανθρώπινα.
Στη «Ζωόπολι» τα εξημερωμένα ζώα μπορούν να γίνουν πολίτες. Η αναλογία που επιλέγουν οι συγγραφείς, συνήθης για όσους υπερασπίζονται τα δικαιώματα των ζώων, είναι αυτή των ατόμων με αναπηρία που δεν μπορούν τα ίδια να ψηφίσουν και να εκφράσουν με λόγια όσα θέλουν αλλά εκπροσωπούνται στην κοινότητα. Εξάλλου, η λεκτική επικοινωνία είναι μόνο μία από τις πολλές μορφές επικοινωνίας και η ιδιότητα του πολίτη βρίσκεται στον πυρήνα της πολιτικής φιλοσοφίας και του ρόλου της στη διαμεσολάβηση και στην υπέρβαση της φιλελεύθερης-κοινοτιστικής αντιπαράθεσης.
Ακόμη και η «Ζωόπολις» δεν καθιστά ξεκάθαρο τον τρόπο διασφάλισης των πολιτικών δικαιωμάτων των ζώων-πολιτών, αλλά προτείνει νομικά και πολιτικά μοντέλα που θα βασίζονται στα συμφέροντά τους. Τα ζώα θα μπορούν να «χρησιμοποιούνται» μόνον όταν δεν παραβιάζονται τα δικαιώματά τους. Στην περίπτωση, π.χ., μιας αγελάδας, το γάλα της αποτελεί συνήθως προϊόν κακοποίησης καθώς προορίζεται για το μοσχαράκι της, όμως το μαλλί των προβάτων το καλοκαίρι είναι χρήσιμο για τον άνθρωπο αλλά και χρήσιμο να απαλλαχθεί από αυτό το ζώο.
Οσον αφορά τα κατοικίδια ζώα, οι συγγραφείς θέτουν το ερώτημα σχετικά με το κατά πόσον η στείρωσή τους λαμβάνει σοβαρά υπόψη τα δικαιώματά τους, συγκρίνοντας την πρακτική αυτή με το αν εφαρμοζόταν στους ανθρώπους. Ωστόσο, κι εκείνοι εντέλει παραδέχονται πως αν τα οικόσιτα ζώα αυξάνουν τον πληθυσμό τους πολύ πέρα από αυτό που μπορούν να διατηρήσουν η κοινότητα και το οικοσύστημα ή δεν μπορούν να φροντίσουν τους απογόνους τους, οι άνθρωποι πρέπει να παρεμβαίνουν.
Σε κάθε περίπτωση, τα ζώα-πολίτες πρέπει να λαμβάνονται πάντα υπ’ όψιν, και στους χωροταξικούς σχεδιασμούς των δήμων, στην υγεία, στην πολιτική προστασία, στο σύστημα απονομής δικαιοσύνης, στις κοινωνικές υπηρεσίες, γενικά σε κάθε έκφανση του δημοσίου βίου.
Εν αντιθέσει, για τα άγρια ζώα προστασία αποτελεί η μη παρέμβαση του ανθρώπου. Είναι ζώα που έχουν την ικανότητα να ρυθμίζουν μόνα τους τον αριθμό των πληθυσμών τους, διατηρώντας την ισορροπία στο οικοσύστημα. Ο άνθρωπος οφείλει όμως να μην καταστρέφει τους οικοτόπους τους και να μην τα κυνηγά. Ως μέλη μιας κυρίαρχης κοινότητας, τα άγρια ζώα αποκτούν έναν «ασφαλή χώρο» για να προστατεύσουν την αυτονομία τους και την εξέλιξή τους. Η κυριαρχία για εκείνα είναι «μια μορφή προστασίας από εξωτερικές απειλές εξόντωσης, εκμετάλλευσης ή αφομοίωσης».
Εν μέσω πανδημίας, η συζήτηση για την καταπάτηση του χώρου των άγριων ζώων είναι πιο επίκαιρη από ποτέ, με τους συγγραφείς να επισημαίνουν πολύ νωρίτερα ότι θα έπρεπε η αναγνώριση κυρίαρχου ζωικού εδάφους να σημαίνει τουλάχιστον «ένα τέλος στην επέκταση του ανθρώπινου οικισμού» και ενδεχομένως την υποχώρηση από «εδαφικές ζώνες στις οποίες θα μπορούσαμε να διαπραγματευτούμε μια νέα σχέση με τα άγρια ζώα», όπως ζώνες που χρησιμοποιούνται σήμερα ως βοσκότοποι.
Αναφορά γίνεται ακόμη και στα ζώα «οριακής ταξινόμησης» – τα οποία είναι μεν άγρια, ζουν όμως μέσα σε ανθρώπινους οικισμούς, όπως τα κοράκια και τα ρακούν, και θα πρέπει να θεωρούνται «μέτοικοι», που κατοικούν στις κοινωνίες μας και απολαμβάνουν την ασφάλεια του κράτους δικαίου. Χωρίς όμως να διαθέτουν τα πλήρη δικαιώματα ούτε υπέχουν τις ευθύνες που απορρέουν από την ιδιότητα του πολίτη, με τους συγγραφείς να χρησιμοποιούν μια εκτεταμένη ανάλυση της ανθρώπινης μετανάστευσης ως το θεμέλιο για ένα πλαίσιο εκπροσώπησης των ζώων.
Τη χρονιά που η «Ζωόπολις» έφθασε μεταφρασμένη στα ελληνικά στη χώρα μας από τις εκδόσεις Πόλις, καταφθάνει και ένα νομοσχέδιο που κατοχυρώνει ρητώς τις πέντε διεθνώς αναγνωρισμένες ελευθερίες των ζώων: την ελευθερία από την πείνα και τη δίψα με πρόσβαση σε τροφή και νερό κατάλληλα σε ποιότητα και ποσότητα, την ελευθερία από άσκοπη ταλαιπωρία και καταπόνηση με ασφαλές και καθαρό κατάλυμα στέγασης και ανάπαυσης που προστατεύει από αντίξοες καιρικές συνθήκες, την ελευθερία από πόνο, τραυματισμό και ασθένεια με κατάλληλη φροντίδα και κτηνιατροφαρμακευτική περίθαλψη, την ελευθερία από φόβο και αγωνία με την κατάλληλη συμπεριφορά και μεταχείριση και την ελευθερία έκφρασης μιας φυσιολογικής συμπεριφοράς. Μπορεί το εν λόγω νομοσχέδιο να αφορά τα ζώα συντροφιάς, αλλά με την κατοχύρωση των πέντε ελευθεριών ανοίγει ο δρόμος για τα δικαιώματα όλων των ζώων.
Στη χώρα μας, όπου τα εξημερωμένα ζώα δεν είναι πολίτες αλλά αποτελούν καθημερινά αντικείμενο κακοποιήσεων, θεσπίζονται επιτέλους εθνικό μητρώο ζώων συντροφιάς, ψηφιακό βιβλιάριο υγείας, μητρώο παραβατών, κίνητρα για στείρωση και σήμανση δεσποζόμενων ζώων. Καθίσταται υποχρεωτική η στείρωση αδέσποτων και δεσποζόμενων, πλην των εκτροφικών, για να σταματήσουμε να βλέπουμε εικόνες ντροπής με πεταμένα κουταβάκια και γατάκια σε κάδους σκουπιδιών, αλλά και σκυλιά να πεθαίνουν μαρτυρικά σε παράνομα δημοτικά κυνοκομεία. Βάζει τέλος στην ασυδοσία των δήμων για πρώτη φορά με τη θέσπιση ενός συνεκτικού και αντιπροσωπευτικού πλαισίου εποπτείας ορίζοντας ειδική επιτροπή παρακολούθησης με τη συμμετοχή εκπροσώπων της ΚΕΔΕ, του Συνηγόρου του Πολίτη και των φιλοζωικών οργανώσεων, αλλά και βασικούς δείκτες απόδοσης (KPIs) από τη Διεύθυνση Οργάνωσης και Λειτουργίας Τοπικής Αυτοδιοίκησης του ΥΠΕΣ. Κάθε δήμος θα είναι υποχρεωμένος να προχωράει στη δημοσίευση σχετικής ετήσιας έκθεσης και το υπουργείο Εσωτερικών, κατόπιν εισήγησης της ειδικής επιτροπής παρακολούθησης, θα μπορεί να προχωρήσει στην παρακράτηση κεντρικών αυτοτελών πόρων ενός δήμου μέχρι και 6 μήνες ετησίως.
Επίσης, ο κ. Λιβάνιος, ο οποίος συνέταξε ως αρμόδιος υπουργός το νομοσχέδιο πριν από τον ανασχηματισμό, αλλά και ο κ. Πέτσας, που το έφερε στο υπουργικό, επέλεξαν να μη δουν «δράκους» σε δήθεν κυκλώματα εμπορίας αδέσποτων στο εξωτερικό προς πώληση σε οίκους ανοχής ζώων ή σε εργαστήρια πειραμάτων ή σε εργοστάσια παραγωγής αλλαντικών, ούτε να μπλοκάρουν υιοθεσίες και να ποινικοποιήσουν τη φιλοζωία. Είναι ένα νομοσχέδιο που προωθεί την υιοθεσία και τη διάσωση, χωρίς να αποκλείει τους ανθρώπους που τόσα χρόνια με αυταπάρνηση μάχονται για την προστασία τους. Εξάλλου, η μεταφορά της αρμοδιότητας για την προστασία των ζώων συντροφιάς από το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης στο υπουργείο Εσωτερικών αποτελούσε ένα πάγιο αίτημα της φιλοζωικής κοινότητας, όχι μόνο γιατί το ΥΠΑΑΤ απέτυχε παταγωδώς, αλλά και γιατί είναι ζήτημα συμβολισμού. Δείχνει ότι τα ζώα συντροφιάς ανήκουν στην κοινωνία μας, ότι δεν είναι πλέον είδη προς εκμετάλλευση –όπως, δυστυχώς, παραμένουν τα παραγωγικά ζώα– αλλά μέρος του δικού μας σύγχρονου πολιτισμού. Οι σκύλοι και οι γάτες, ζώα που ο άνθρωπος επέλεξε να εξημερώσει εδώ και χιλιάδες χρόνια, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της κοινωνίας μας, ένα κομμάτι του ψηφιδωτού μιας νέας κοινωνικής δομής, που δεν τα θέλει εξορισμένα σε κλουβιά και βουνά και δεν αντιμετωπίζει την προστασία τους ως υγειονομικό ζήτημα. Τα «άτυπα μέλη» των οικογενειών μας, όπως είπε ο πρωθυπουργός τηρώντας την προεκλογική και μετεκλογική του δέσμευση, και κάνοντας όλο και πιο προσφιλή, εν αγνοία του ίσως, μια μεικτή κοινωνία.
«Αυτή η πολιτική πρωτοβουλία της κυβέρνησης αποτυπώνει τη ραγδαία ενίσχυση της φιλοζωίας στην Ελλάδα. Το κατεστημένο πολιτικό σύστημα χρειάζεται ωστόσο να αντιληφθεί πως η αναπτυσσόμενη φιλοζωία αφορά όλα τα ζώα. Είναι αντιφατικό με το ένα χέρι η Βουλή να είναι φιλόζωη για τα ζώα συντροφιάς και με το άλλο να εγκρίνει επιδοτήσεις σε σφαγεία και να θεωρεί τους κυνηγούς πυλώνα της πράσινης πολιτικής της χώρας», τόνισε στην ανακοίνωσή του το Κόμμα για τα Ζώα.
Πράγματι, στον διάλογο για τα δικαιώματα των ζώων το αδιέξοδο του σπισισμού είναι η πρώτη αξιολογική παραδοχή που πρέπει να κάνουμε για να προχωρήσουμε μπροστά. Στην Κίνα οι σκύλοι και οι γάτες είναι βρώσιμοι, στην Ινδία οι αγελάδες είναι ιερές και τελικά οι πεποιθήσεις του ανθρώπου για τα ζώα καθορίζουν καθημερινά όχι μόνο τη νέα θέση τους στο νομικό σύστημα μιας προοδευτικής κοινωνίας αλλά και το μέλλον του πλανήτη, της υγείας μας και της βιωσιμότητάς μας σε κάθε επίπεδο.
Με αρχή λοιπόν τα ζώα συντροφιάς, ας αρχίσουμε να προστατεύουμε κάθε μορφή ζωής σαν να είναι η δική μας. Γιατί τα ζώα δεν είναι «αντικείμενα», είναι μη ανθρώπινα πρόσωπα τα οποία έχουν εγγενή δικαιώματα που τα ανθρώπινα ζώα αρνούνται να τους αναγνωρίσουν. Γιατί είμαστε όλοι συνδεδεμένοι, άνθρωποι και ζώα, με αποστολή να μοιραστούμε αυτόν τον πλανήτη και να τον αφήσουμε καλύτερο για τις επόμενες γενιές. Η Γη δεν μας ανήκει και δεν γυρίζει αποκλειστικά για εμάς, αλλά με εμάς.
