Ο θάνατος ενός ποιητή βάζει ένα τέλος κι αφήνει στη συνέχεια τη σκυτάλη στους αναγνώστες. Τη σκυτάλη των ποιημάτων και των στίχων. Πολύ περισσότερο όταν με αυτή τη σκυτάλη, που από χέρι σε χέρι κυκλοφορεί, όπως οι στίχοι από βιβλίο σε βιβλίο και από στόμα σε στόμα, μοίραζε σαν αντίδωρο την απορία. Η απορία ως θέση οντολογική είναι αυτό που μυστηριωδώς διατρέχει τα ποιήματα του Φιλίπ Ζακοτέ, ακόμα και εκεί που η κατάφαση σε μια γνώση γίνεται επίκεντρο του ποιήματος.
Αλλωστε ο ίδιος, σε μια από τις ελάχιστες εγωτικές δηλώσεις του, προσδιορίζεται ως «εγώ ο τρομαγμένος, ο αδαής, ζώντας με το ζόρι», και «Ο αδαής» ήταν ο τίτλος μιας από τις πρώτες συλλογές του, πριν ακόμη το κοινό των αναγνωστών τον διακρίνει καλύτερα με την έκδοση της ποιητικής συλλογής «Αιθέρες», της πλέον ελλειπτικής, που εμπνέεται εντούτοις από την τέχνη του χάι-κου. Και είναι ένα μυστήριο πως ο ποιητής αυτός, ο οποίος γεννήθηκε σε ελβετικό έδαφος (Μουντόν, 1925), πολιτογραφήθηκε στη γαλλική γλώσσα και ποίηση και πέθανε σε προχωρημένη ηλικία, στις 24 Φεβρουαρίου 2021, στο σπίτι του στο Γκρινιάν, στις υπώρειες των γαλλικών Αλπεων, έχοντας ζήσει όπως έγραφε και έχοντας γράψει όπως ζούσε, έγινε γνωστός με το ωραιότερο αλλά και το δυσκολότερο από τα βιβλία του. Ισως γιατί η απορία, ως καταστατική αρχή της ποίησής του, εμφανίζεται εδώ απερίφραστα με όσα κενά καλείται ο αναγνώστης, κάθε αναγνώστης σε κάθε ανάγνωση, να συμπληρώσει.
«Αδύνατον να δεχτείς/ αδύνατον να καταλάβεις/ δεν γίνεται να θέλεις να δεχτείς και να καταλάβεις/ Προχωράμε σιγά σιγά/ όπως ένας πλανόδιος/ από τη μία αυγή στην άλλη». Αυτό είναι το ποιητικό περπάτημα του Ζακοτέ. Είναι σαν να ψηλαφίζει τυφλός την ύλη, σαν να οσμίζεται επίσης χωρίς βλέμμα τον αέρα. Είναι σαν κωφός να ψάχνει με τα μάτια τον ορίζοντα και την εξίσου σιωπηλή εγγύτητα. Και παρ’ όλα αυτά, με βάση κάθε φορά ένα έλλειμμα προσπαθεί να μεταδώσει αυτό που αισθάνεται. Είτε αυτό είναι οι άνθρωποι, είτε κυρίως η φύση, είτε ακόμη ένα σύμπαν μέσα στο οποίο προσπαθεί να βρει μια θέση για τον άνθρωπο.
Μια θέση που ανιχνεύει τις μικρές καθημερινές κινήσεις, αποδίδοντάς τους όμως όλο το βάρος και το βάθος που μπορεί να έχουν: φυσικό αλλά και φιλοσοφικό. Αφουγκράζεται εντέλει στον περιβάλλοντα κόσμο έναν αληθινό κόσμο-κόσμημα. Γυρεύει την αλήθεια όχι πίσω από τα φαινόμενα, αλλά μέσα σε αυτά, τολμώντας να «χαράξει διαδρομές στο βάραθρο». Κι αρχίζει από τα πιο απλά, τους καρπούς και τα φύλλα, τις εποχές και τους αγρούς, αφού «Βάζοντας τάξη στο κοντινό/ κερδίζει στο απέραντο/ σαν τον ήχο ενός κουδουνιού/ γύρω του». Χειρονομίες λοιπόν που ο ποιητικός χαρακτήρας τους τις καθιστά εμβληματικές της ζωής που θάλλει γύρω – και μέσα του.
Η έκδοση του έργου του σε έναν τόμο, στην έγκριτη σειρά της Βιβλιοθήκης της Pleiade το 2014, όσο ήταν ακόμη στη ζωή, κάτι για το οποίο αξιώθηκαν ελάχιστοι, και πριν από αυτόν μόνον ο Σαιν-Τζων Περς και ο Ρενέ Σαρ, αποτύπωσε ένα έργο χιλίων πεντακοσίων σελίδων όπου η ποίηση εναλλάσσεται με τον πεζό λόγο και ο στοχασμός πλέκει το δικό του υφάδι ανάμεσα στα δύο.
Στοχασμός, που αποτελεί μια βασική παράμετρο της πορείας του, αφού «Βάρος της πέτρας, βάρος της σκέψης/ Βουνά και ρεμβασμοί/ δεν έχουν το ίδιο αντιστάθμισμα/ Κατοικούμε ακόμη σ’ έναν άλλο κόσμο/ Ισως στον ενδιάμεσο»· κι αφού περνάμε από τον έναν στον άλλον κόσμο με βήματα και άλματα πάνω από το κενό. Κι όσο κι αν αυτό το κενό, ο θάνατος επίσης, κατοικούν τα ποιήματά του, η αίσθηση που αναδύεται από αυτά είναι εκείνη μιας ζωής, τόσο έντονης όσο και φευγαλέας, τόσο κρίσιμης όσο και πρόσφορης. Μιας ζωής που σπιθίζει, χρυσίζει, σφύζει σε κάθε πνοή, σε κάθε κίνηση.
Μεταφραστής εξίσου των πιο σημαντικών κειμένων, από την «Οδύσσεια» του Ομήρου μέχρι το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Χαίλντερλιν αλλά και του Ρίλκε, ή τον «Ανθρωπο χωρίς ιδιότητες» του Μούζιλ και μέρος του έργου του Τόμας Μαν, αλλά και του Ουγκαρέττι ή του Λεοπάρντι και του Γκόνγκορα.
Στην ελληνική γλώσσα, όπου μεταφράστηκε για πρώτη φορά πριν από 35 χρόνια, κυκλοφορούν σε αυτοτελείς εκδόσεις οι τέσσερις πρώτες ποιητικές συλλογές του υπό τον τίτλο, που υπέδειξε ο ίδιος, «Καπνός και κρύσταλλο», Τυπωθήτω 2006, μεταφρασμένες από τον υπογράφοντα, και «Το τετράδιο της χλόης», Αγρα 2015, σε μετάφραση της Ιωάννας Κωνσταντουλάκη-Χάντζου.
* Ο κ. Θανάσης Χατζόπουλος είναι ποιητής, παιδοψυχίατρος και ψυχαναλυτής. Πιο πρόσφατο βιβλίο του, «Υπό κατασκευήν σημαίες», Πόλις 2021.
