Οπως η φιλοδοξία μιας εθνικής επετείου δεν εξαντλείται στα ημερολογιακά της όρια αλλά απευθύνεται και στο μέλλον, έτσι και το αναγνωστικό ενδιαφέρον για την Ελληνική Επανάσταση δεν χρειάζεται να περιορίζεται στην εκδοτική παραγωγή του παρόντος, αλλά μπορεί (αν δεν οφείλει) να στραφεί και στο ιστοριογραφικό παρελθόν. Ο κατάλογος που ακολουθεί δεν διεκδικεί δάφνες πληρότητας, επιχειρεί όμως να ανατρέξει σε μελέτες και σε συγγραφείς που είτε επηρέασαν τις προσλήψεις του 1821 είτε συζητήθηκαν στην εποχή τους και να τις συνδυάσει με μερικούς πρόσφατους τίτλους, που συμπληρώνουν το μωσαϊκό της κατανόησης του αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία. Εξαιτίας δε της σημασίας του μνημονευόμενου γεγονότος, γίνεται για άλλη μια φορά σαφές, ακόμα και από μια σύντομη λίστα όπως η παρακάτω, το πιο γοητευτικό ίσως, αν και συχνά δαιμονοποιημένο, χαρακτηριστικό της Ελληνικής Επανάστασης: ο πλούτος και η ποικιλία των ερμηνειών της.
ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ
Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως
εκδ. 24 γράμματα, 2020 (1857), τετράτομο
Από τις πρώτες κιόλας σελίδες, ο Σπυρίδων Τρικούπης ξεκαθαρίζει ποια θεωρεί αίτια της Ελληνικής Επανάστασης: «Αδύνατον να διατηρηθή αμετάβλητος η πολιτική θέσις δύο εθνών κατοικούντων ένα και τον αυτόν τόπον, όταν το μεν δεσπόζον διαμένη στάσιμον, το δε δεσποζόμενον προοδεύη», γράφει ο Μεσολογγίτης λόγιος. Παρακάτω, αποδίδει αυτή την πρόοδο μεταξύ άλλων στις θρησκευτικές και στις γενεαλογικές αρχές των Ελλήνων, μια θέση που σήμερα ακούγεται ουσιοκρατική, αλλά δεν μειώνει το εύρος της αφήγησης που χτίζεται πάνω της: έχοντας συμμετάσχει ο ίδιος στον αγώνα της ανεξαρτησίας και σταδιοδρομήσει κατόπιν ως πολιτικός, ο Τρικούπης παρέδωσε ένα ιστορικό έργο που αν μη τι άλλο, μιλάει για πρόσωπα, πράγματα και γεγονότα, όπως ο ίδιος τα έζησε και τα αποτίμησε.
GUNNAR HERING
Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία και ο φιλελληνισμός
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2021 (1994), μτφρ. Αγαθοκλής Αζέλης σελ. 120
Σε μια προσέγγιση του φαινομένου του φιλελληνισμού, το πλέον εύκολο είναι να εντοπίσει κανείς τα κίνητρά του στην αγάπη των εκπροσώπων του για την ελληνική αρχαιότητα. Ο σημαντικός Γερμανός ιστορικός και ελληνιστής Γκούναρ Χέρινγκ (1934-1994) ανασκευάζει τέτοιες μονοδιάστατες ερμηνείες και στο συγκεκριμένο έργο του, την κατακλείδα της επιστημονικής του συνεισφοράς, επιχειρεί μια συνθετική προσέγγιση της φιλελληνικής κίνησης και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Σκιαγραφεί όχι μόνο το ιστορικό της συμφραζόμενο, τους στόχους και τις ιδεολογικές θέσεις της, την οργάνωση και τους τρόπους καθοδήγησής της ή τις κοινωνικές καταβολές των πρωταγωνιστών της, αλλά και εκείνες τις καλλιτεχνικές της εκφάνσεις, που συμπληρώνουν τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της.
Διαβάστε επίσης:
• Τζον Κίτμερ: Ο Φιλελληνισμός, χτες και σήμερα
• Στ. Ράμφος: Φιλέλληνες και Ελληνες
ΑΝΤΩΝΗΣ ΔΙΑΚΑΚΗΣ
Το Μεσολόγγι στο 1821. Πόλεμος, οικονομία, πολιτική, καθημερινή ζωή
εκδ. Ασίνη, 2019, σελ. 426
Πολυτραγουδισμένο για τη γενναιότητα των κατοίκων του, αλλά ίσως όχι ενδελεχώς μελετημένο στην πολυπλοκότητά του, το Μεσολόγγι είχε ανάγκη το φως μιας αναλυτικής ιστορικής έρευνας, ανεξαρτήτως επετείων και εορτασμών. Στην περίπτωση μάλιστα της διδακτορικής διατριβής του Αντώνη Διακάκη, το ενδιαφέρον του ερευνητή δεν περιορίζεται στην ούτως ή άλλως διεξοδική παρουσίαση της τελευταίας πολιορκίας του 1826 και των όσων επακολούθησαν της Εξόδου, αλλά στρέφεται σε σπάνιες αρχειακές πηγές και σε ένα πλήθος κοινωνικών, οικονομικών και δημογραφικών αλλαγών που η Ιερή Πόλη γνώρισε πριν και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Η προεπαναστατική ευημερία της, οι πληθυσμιακές ανακατατάξεις της λόγω προσφυγικών ροών μετά το ξέσπασμα του αγώνα, ο κατοπινός ρόλος της ως διοικητικού και οικονομικού κέντρου της Δυτικής Στερεάς, αλλά και η καθημερινότητά της, είναι μερικές από αυτές.
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ
Το Εικοσιένα. Μύθοι και πραγματικότητες. Επιλογή άρθρων, επιφυλλίδων και ομιλιών
εκδ. Καλλιγράφος, 2021, σελ. 276
Οταν φτάνει κανείς στο 1821 μέσα από το έργο ενός ιστορικού τόσο επίμονου και αφοσιωμένου όσο ο Βασίλης Κρεμμυδάς (1935-2017), το κέρδος είναι πολλαπλό. Γιατί τα κείμενά του, τουλάχιστον όσα συγκεντρώνονται σε αυτόν τον τόμο, δεν σκιαγραφούν μόνο τις δικές του θέσεις για μύθους και πραγματικότητες της Επανάστασης (όπως για την «ομιλία» του Παλαιών Πατρών Γερμανού ή για την προεπαναστατική οικονομική κρίση που τεκμηριωμένα συνέβαλε στην εξέγερση), αλλά σχολιάζουν κριτικά και έτερες προσεγγίσεις, όπως την κομμουνιστική ιστοριογραφία για το 1821 (με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Γιάνη Κορδάτο) ή τη μελέτη του Κωστή Παπαγιώργη για τα «Καπάκια» (εκδ. Καστανιώτη) των οπλαρχηγών. Μάλιστα, το ενδιαφέρον του Κρεμμυδά δεν εξαντλείται στην εποχή που μελετά: για εκείνον, αξίζει να επιστρέφουμε στο ’21 ακόμα και με αφορμή τον πόλεμο στο Ιράκ ή ένα προεδρικό διάγγελμα του Χρήστου Σαρτζετάκη.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ
Το 1821 και η αλήθεια
εκδ. Κάκτος, 1995 (1971), σελ. 760
Κυκλοφόρησε το 1971, τη χρονιά που η δικτατορία των συνταγματαρχών γιόρταζε με τον δικό της τρόπο την 150ετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης και από τον τίτλο και μόνο φαινόταν ότι επρόκειτο για ένα έργο με μάλλον επιθετικές διαθέσεις. Τις επιβεβαίωνε το περιεχόμενό του, προλογισμένο από τον συγγραφέα και μελετητή Δημήτρη Φωτάκη και πολυδιαβασμένο κυρίως στα χρόνια της μεταπολίτευσης: επιθυμώντας να σταθεί απέναντι από την επίσημη ιστορία του 1821, ο Γιάννης Σκαρίμπας έθετε στο στόχαστρο της οργισμένης γλώσσας του τους κοτζαμπάσηδες, τους λογίους και τον κλήρο και δήλωνε ότι «το ’21 ήταν μια Εθνικο-Κοινωνική επανάσταση, η πρώτη και η τελευταία της Ιστορίας», χωρίς ο ίδιος να ενδιαφέρεται για ιστορικές μεθόδους, αλλά και χωρίς να χάνει εντελώς τη λογοτεχνική γοητεία του.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΨΑΡΡΑΣ
Πώς συλλογάται ο Ρήγας;
Επιστροφή στις πηγές
εκδ. Πόλις, 2020, σελ. 224
Από το 1872 μέχρι σήμερα, ο Ρήγας Βελεστινλής «συνυπάρχει» στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών με τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ που τον αντιμετώπιζε τουλάχιστον αρνητικά και αυτή δεν είναι η μόνη «παρανάγνωση» του έργου και της σκέψης του σημαντικού προδρόμου της Ελληνικής Επανάστασης. Προκειμένου να τις αντιμετωπίσει κατά το δυνατόν συνολικά, ο Δημήτρης Ψαρράς αναζητά τις πηγές του στοχασμού του Ρήγα και αναδεικνύει μεταξύ άλλων την εξοικείωσή του με το έργο του Βολταίρου, το ενδιαφέρον του για τις ιδέες των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών, μα πάνω από όλα, το σχέδιό του για μια πολιτειακή συγκρότηση της Ελλάδας και των Βαλκανίων, βάσει των πιο ριζοσπαστικών προταγμάτων του Διαφωτισμού, που προκαλούσαν και εν πολλοίς προκαλούν τη δυσανεξία της πιο συντηρητικής ιστοριογραφίας.
Διαβάστε επίσης:
• Ο προάγγελος της Επανάστασης του 1821
• Ο Διαφωτιστής, διανοητής, επαναστάτης και μάρτυρας Ρήγας
