ΕΛΕΝΑ ΚΟΥΤΡΙΑΝΟΥ (επιμ.)
The Nicolas Calas – Nanos Valaoritis correspondence, 1958-1967
εκδ. Nefeli editions, 2021 σελ. 244
Σημαντική συμβολή στην ιστορία της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας αποτελεί η έκδοση στα αγγλικά της αλληλογραφίας μεταξύ του ποιητή – τεχνοκριτικού Νικόλα Κάλας και του ποιητή της πρωτοπορίας Νάνου Βαλαωρίτη. Το σύνολο της επιστολογραφίας τους (1958-1982), δακτυλογραφημένη στα αγγλικά ή γαλλικά, φυλάσσεται στα αρχεία «Nicolas and Elena Calas» της Βιβλιοθήκης των Βορείων Χωρών της Αθήνας και «Nanos Valaoritis Papers» της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Princeton.
Με το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Κάλας φεύγει από την Ελλάδα για να ζήσει αρχικά στο Παρίσι και να εγκατασταθεί αργότερα στη Νέα Υόρκη. Παραμένει εκπατρισμένος από δική του επιλογή και καθιερώνεται ως κριτικός τέχνης μέσα από τα ιδιαίτερης αισθητικής άποψης κείμενα που δημοσιεύει σε διάσημα περιοδικά, όπως το Art International. Διοργανώνει και επιμελείται εκθέσεις εικαστικών, διδάσκοντας παράλληλα Ιστορία της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Fairleigh Dickinson του Νιου Τζέρσεϊ. O Κάλας μαζί με τη γυναίκα του Ελενα θα συντάξουν τον κατάλογο συλλογής έργων της Peggy Guggenheim, ενώ η επίπονη μελέτη του για τον πίνακα «Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων» του Ιερώνυμου Μπος θα παραμείνει ανέκδοτη μέχρι σήμερα.
Ο Βαλαωρίτης μετά μια περίοδο διαμονής στο Λονδίνο (1944-1953) και στο Παρίσι (1954-1960), μοιράζει τον χρόνο του μεταξύ Παρισιού και Αθήνας. Το 1968 εγκαθίσταται στην Καλιφόρνια. Εκεί διδάσκει Συγκριτική Λογοτεχνία και Δημιουργική Γραφή στο πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο (1968-1993). Η ποίηση, τα δοκίμια, η πεζογραφία και τα θεατρικά του έχουν επιρροές από τον σουρεαλισμό, τον νεο-σουρεαλισμό της δεκαετίας του 1960 και την αμερικανική beat ποίηση.
Ο Bαλαωρίτης θα γνωριστεί στις αρχές της δεκαετίας του ’50 με τον κατά δεκατέσσερα χρόνια μεγαλύτερό του Κάλας στο Παρίσι, μέσα στον κύκλο των σουρεαλιστών συγγραφέων και καλλιτεχνών του Αντρέ Μπρετόν. Κατόπιν, μέσω των επιστολών τους, θα διατηρήσουν μια διαλεκτική αμοιβαίας κριτικής πάνω στη λογοτεχνική τους παραγωγή. Τα ρηξικέλευθα ποιήματα του Κάλας τη δεκαετία του ’30 είχαν απορριφθεί από τους Ελληνες κριτικούς λογοτεχνίας. Στις επιστολές του επικρατεί ένα ύφος υπόκωφης χλεύης για τις ανθολογίες και τα λογοτεχνικά περιοδικά που κυκλοφορούν στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του ’50 – αρχές του ’60. Χαρακτηριστικά, ο Κάλας αρνείται εκ προοιμίου να δώσει ποιήματά του σε μια ανθολογία που θα εξέδιδε ο Φέξης το 1961 (επιμέλεια Α. Δικταίου – Φ. Μπαρλά) εάν θα περιείχε ποιήματα του Παλαμά ή άλλα ποιήματα με ρίμα. Εξάλλου, δηλώνει στον Νάνο ότι δεν είναι η ποιητική δημιουργία που βρίσκεται πλέον στις προτεραιότητές του, αλλά οι δημοσιεύσεις των άρθρων του περί τέχνης. Ο Νάνος εντοπίζει την έλλειψη ενός σοβαρού λογοτεχνικού περιοδικού στην Ελλάδα, ώστε να προβάλλει την πρωτοποριακή ποίηση, δημοσιεύοντας ο ίδιος τα κείμενά του στο περιοδικό ποικίλης ύλης «Εικόνες» της Ελένης Βλάχου. Ο Κάλας από τη μεριά του μιλάει για τις έντονες προσπάθειες έκδοσης της κριτικής του για τον πίνακα του Μπος, τις απαραίτητες χορηγίες και την υποστήριξη τεχνοκριτικών διεθνούς φήμης που θα την πραγματώσουν. Το 1963 ο Νάνος ενθουσιωδώς θα ανακοινώσει στον Νίκο το ξεκίνημα του περιοδικού «Πάλι», ένα δικό του εκδοτικό εγχείρημα αφιερωμένο στην ελληνική και ξένη πρωτοπορία. Εκεί, επρόκειτο να παρουσιάσει το ποιητικό έργο του Κάλας, εισάγοντάς το στα σύγχρονα ελληνικά γράμματα ως ένα άγνωστο υπερρεαλιστικό αριστούργημα.
Ορόσημο στην αλληλογραφία των Βαλαωρίτη – Κάλας αποτελεί η σχέση τους με τον Μπρετόν, ο οποίος αποστρέφεται την «ορθολογική» σκέψη του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Ως εκ τούτου, θεωρεί αταίριαστους τους Ελληνες υπερρεαλιστές με τις αρχές και τους στόχους του διεθνούς σουρεαλισμού. Στην επιστολογραφία σχολιάζονται οι ίντριγκες και οι κλίκες που δημιουργεί ο Μπρετόν γύρω του, ενώ αντίθετα γίνονται συζητήσεις που εκθειάζουν τον Mαρσέλ Ντυσάν και την αγάπη του για την Ελλάδα. Αλλωστε, ο διάσημος σουρεαλιστής θα ξεναγηθεί από τον Βαλαωρίτη, κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα. Νάνος και Νίκος σχολιάζουν τους Ελληνες εικαστικούς που δραστηριοποιούνται εκείνη την εποχή στη Νέα Υόρκη. Αναφέρονται στον Takis και στην προώθηση του έργου του από τον Κάλας, στα διάσημα happenings στην γκαλερί του Ιόλα και στο ιδιαίτερο ταλέντο του Μίνου Αργυράκη.
Η επιστολογραφική φιλία δύο τολμηρών για την εποχή τους Ελλήνων λογοτεχνών θα αναδείξει την ατόφια ατμόσφαιρα πειραματισμού και αναζητήσεων της διεθνούς avant-garde σκηνής της δεκαετίας του ’60, όπου και οι δύο ενεργά συμμετείχαν.
