Τον Σύλλα Τζουμέρκα και τον Χρήστο Πασσαλή τους συνάντησα σε ένα καφέ στο Βερολίνο, ακριβώς απέναντι από το συγκρότημα αιθουσών όπου γίνονταν οι δημοσιογραφικές προβολές της Μπερλινάλε. Μόλις είχα παρακολουθήσει την (πολύ) πρωινή προβολή του «Η πόλη και η πόλη», της ταινίας που σκηνοθέτησαν από κοινού, για λογαριασμό της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, και ακόμη προσπαθούσα να χωνέψω πληροφορίες και συναισθήματα. Διότι δεν πρόκειται για «εύκολη» ταινία. Πέρα από το θέμα, το οποίο αφορά την ιστορία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, μέσα στα πρώτα 10 λεπτά έχεις δει έγχρωμα και ασπρόμαυρα πλάνα, αργή κίνηση, τη χρονική ροή να συμπλέκεται, ενώ έχεις ακούσει και 5-6 διαφορετικές γλώσσες.
«Αρχικά αναφερόμαστε σε μια εποχή, προπολεμικά, που η Θεσσαλονίκη ήταν πόλη γεμάτη διαφορετικούς πολιτισμούς και γλώσσες. Το να δείξουμε το ιστορικό πλαίσιο σε σύγχρονο φόντο ήταν επίσης βασική επιλογή, με προεκτάσεις αισθητικές, φιλοσοφικές, πολιτικές. Γενικώς ήταν σημαντικό για εμάς να κρατήσουμε την αφήγηση ελεύθερη, χωρίς πολλούς κανόνες, προσπαθώντας να αποτυπώσουμε την πολυπλοκότητα των ιστορικών στιγμών – εδώ πρόκειται για την ιστορία μιας ολόκληρης κοινότητας, όχι απλώς ενός προσώπου», μας λέει ο Χρήστος Πασσαλής.
Με τον Τζουμέρκα έχουν συνεργαστεί ξανά στο παρελθόν από θέσεις ηθοποιού-σκηνοθέτη, ποτέ όμως ως από κοινού δημιουργοί ενός φιλμ. «Σίγουρα έπρεπε να εφεύρουμε έναν χώρο μεταξύ μας και αυτό να λειτουργήσει, ειδικά αν λάβει κανείς υπόψη πως η ταινία γυρίστηκε μόλις μέσα σε 14 ημέρες», σημειώνει ο Θεσσαλονικιός κινηματογραφιστής, και ο Πασσαλής –επίσης ντόπιος– συμπληρώνει: «Από την εμπειρία μου στο θέατρο, ξέρω ότι όταν έχεις λίγο χρόνο βασίζεσαι κυρίως στην ορμή και στο ένστικτο, αυτό κάναμε και εδώ».
Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει πως η ταινία με το ιστορικό υπόβαθρο δεν έχει πίσω της και μπόλικη έρευνα. «Αρχικά θέλαμε κάτι ριζικά διαφορετικό από την ελληνική, εθνικής κατανάλωσης ιστορική ταινία, όπως έχει διαμορφωθεί την τελευταία δεκαετία. Από εκεί και πέρα, η ερευνητική διαδικασία κράτησε δύο χρόνια, ήταν πολύ μεγάλη και εμπλουτιζόταν μέχρι το τέλος. Το πιο κρίσιμο όμως, κατά τη γνώμη μου, είναι η διατύπωση. Πώς διατυπώνεις ένα ιστορικό γεγονός και παράλληλα διατηρείς, κινηματογραφικά, ανοιχτά τα ερωτήματα; Αυτή ήταν μια διαρκής ανησυχία μας, όπως και η πρόθεση να υπάρχει μέσα και η παραβολή, διότι δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο σημερινός θεατής αναζητά αναλογίες και με τη δική του εμπειρία», επισημαίνει ο Τζουμέρκας.
Ο συνεργάτης του συμπληρώνει τα εξής: «Σίγουρα στο φιλμ δεν έχουμε απαντήσεις. Ουσιαστικά και οι ίδιοι απορούμε πάνω στην ανθρώπινη φύση, τι είναι ικανή να κάνει, να αποτυπώσει σαν αλήθεια ή ψέμα. Δυστυχώς, σε αυτά τα ερωτήματα δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις. Για παράδειγμα, ακόμα η έρευνα ψάχνει να βρει πώς γεννήθηκε το φαινόμενο Χίτλερ σε μία από τις πιο μορφωμένες και προηγμένες κοινωνίες εκείνης της εποχής».
Η περίοδος μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι πολύ πικρή για την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Βασικά είναι θαμμένη, οριακά αποτελεί ταμπού.
Εκείνο που θα δει κανείς στην ταινία του διδύμου από τη Θεσσαλονίκη είναι η περιπέτεια της εβραϊκής κοινότητας, από τη δεκαετία του 1930, οπότε και εκείνη ήταν ισχυρή και πολυπληθής, μέχρι την τραγωδία του Ολοκαυτώματος, αλλά και τις επόμενες δεκαετίες, καθώς ξεδιπλώνεται μια εν πολλοίς άγνωστη ιστορική πτυχή. «Επειδή πολλά γεγονότα όντως δεν είναι γνωστά, θέλαμε να αποφύγουμε να βαρύνουμε τα ίδια τα πλάνα με την καθαρά ιστορική πληροφορία. Ηταν επιλογή μας να υπάρχει ένα συγκεκριμένο πλαίσιο χώρου-χρόνου, όπου να δίνεται η πληροφορία, με τρόπο που ο θεατής να θεωρεί αντικειμενικό», εξηγεί ο Χρ. Πασσαλής σχετικά με τον (ομολογουμένως ενδιαφέροντα) τρόπο που τα ντοκουμέντα συνοδεύουν τις δραματοποιημένες σεκάνς της ταινίας.
Οσο για το «δύσκολο» μεταπολεμικό κομμάτι, ο Σ. Τζουμέρκας λέει τα εξής: «Αυτή η περίοδος μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι πολύ πικρή για το θέμα των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη. Βασικά είναι θαμμένη, οριακά ταμπού, και με τεράστια στρώματα υποκρισίας να την καλύπτουν σαν πέπλο. Από την πλευρά μας, η γραμμή που ανοίγει η ταινία κλείνει ουσιαστικά τη δεκαετία του 1980, την πρώτη περίοδο δηλαδή που γνωρίσαμε εμείς με τα μάτια μας».
Εκρηκτικό μείγμα
Οντως η καταληκτική σκηνή του φιλμ, τοποθετημένη σε ένα περιβάλλον «ανεμελιάς», είναι ίσως και η πιο πικρά ειρωνική, ωστόσο δεν γινόταν να μη ρωτήσουμε τους δύο κινηματογραφιστές και για τη σύγχρονη Θεσσαλονίκη, η οποία τελευταία συζητιέται για δυσάρεστους λόγους. «Η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη μικρότερη από την Αθήνα και οι αντινομίες της είναι έτσι πιο εμφανείς. Επιπλέον, η ιστορία της είναι συγκεκριμένη και μπερδεμένη ταυτόχρονα. Από τη δεκαετία του ’80 θυμάμαι να υπάρχουν οι αναρχικοί, οι “θεούσες”, οι ρέιβερ και όλοι αυτοί να κάνουν βόλτα στη Ναυαρίνου. Εμένα αυτό μου φαίνεται πολύ όμορφο. Από την άλλη, το μείγμα μπορεί να γίνει και εκρηκτικό», απαντά ο Τζουμέρκας.
Το «Η πόλη και η πόλη» θα κάνει την ελληνική του πρεμιέρα στις 15 Μαρτίου, στο προσεχές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
