JOHN RAWLS
Διαλέξεις στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας
μτφρ.: Γρηγόρης Μολύβας, Αγλαΐα Μελά
εκδ. Κριτική, 2021, σελ. 504
Ο Τζον Ρολς υπογραμμίζει πως χωρίς τη γνώση των θεμελιωδών αντιλήψεων και των ιδεωδών της δημοκρατίας, ένα δημοκρατικό πολίτευμα δεν έχει ευοίωνο μέλλον.
Η πολιτική θεωρία, όσο και αν αναλύει και θεωρητικοποιεί, δεν παύει να ενδιαφέρεται και να ασχολείται με τα καθέκαστα, με τις κοινωνικοπολιτικές συγκυρίες. Οσο και αν αλλάζουν τα ιστορικά συμφραζόμενα, ανάλογα με την εποχή, ανάλογα με τα πολιτειακά συστήματα, η πολιτική θεωρία δεν παύει να επαναλαμβάνει καίρια ερωτήματα, σε μια απόπειρα να κατανοήσει, ξετυλίγοντας το νήμα του παρελθόντος, την οργάνωση, τις κοινωνικοπολιτικές διαδρομές, τις κλίσεις και τη συμπεριφορά της ανθρώπινης κοινότητας. Ο Ρoλς, στις «Διαλέξεις στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας», προτάσσει να διαβάζουμε τις θεμελιώδεις θεωρίες της πολιτικής επιστήμης γνωρίζοντας την ιστορικοπολιτική συγκυρία μέσα από την οποία προέκυψαν και μέσα στην οποία αναπτύχθηκαν, να σκεφτόμαστε τις διασυνδέσεις τους με τις πολιτικές προσλαμβάνουσες και κατευθύνσεις των ανθρώπων που τις εμπνεύστηκαν.
Οι «Χομπσλοκρουσσώ»
Στα μεγάλα ονόματα των εισαγωγικών μαθημάτων της πολιτικής επιστήμης πάντοτε περιλαμβάνονται οι Χομπς, Λοκ, Ρουσσώ (τόσο που μοιάζει πια ένα ενιαίο όνομα: Χομπσλοκρουσσώ), και όλοι νιώθουμε πως πρέπει να πάρουμε θέση απέναντι στις απόψεις του Μαρξ (κοινό μυστικό: χωρίς απαραίτητα να μελετάμε τα ίδια τα κείμενα). Δεν μπορεί κανείς να αποφύγει έστω και μια αναφορά στον Χιουμ (έχουμε ακούσει επανειλημμένα τη σημασία του έργου του στη διαμόρφωση της καντιανής θεωρίας) και δεν γίνεται παρά να θαυμάσουμε την προσωπική και πνευματική πορεία του Μιλ (ο οποίος, με τρόπο λιτό, άνοιξε τον δρόμο μιας διαφορετικής πολιτικής προοπτικής). Κι όμως, το ανά χείρας βιβλίο, που παρουσιάζει τα συστηματικά οργανωμένα πανεπιστημιακά μαθήματα ενός σύγχρονου σημαντικού στοχαστή, του Τζον Ρολς (1921-2002), δίνει μια νέα πνοή στο έργο αυτών των θεμελιακών πολιτικών θεωριών. Και έχει πολλαπλά οφέλη, τόσο για όποιον ενδιαφέρεται να κατανοήσει τα κλασικά κείμενα της πολιτικής επιστήμης ή, ακόμα, να δει τον Ρολς ως δάσκαλο, όσο και για τον καθηγητή, που μπορεί να παρακολουθήσει τις μεθόδους οργάνωσης και διδασκαλίας του Ρολς.
Ο Ρολς δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει και να υπενθυμίζει στο ακροατήριό του να μην υποτιμούν τα κλασικά κείμενα θεωρώντας τα ξεπερασμένα ή χωρίς ενδιαφέρον, να μην ασκούν εύκολη κριτική στους συγγραφείς τους πριν μελετήσουν το έργο τους υπό το πνεύμα που γράφτηκε και πριν κατανοήσουν τα ερωτήματα με τα οποία καταπιάστηκαν από την οπτική γωνία των δοκιμιογράφων και της εποχής. Ετσι, κάθε διάλεξη ξεκινάει με μια περίληψη καίριων στοιχείων για την προσωπικότητα, την ιστορικοπολιτική συγκυρία, τις πολιτικές κλίσεις του στοχαστή, ενώ παράλληλα υπογραμμίζει την πολιτική τους δράση, αφού ενεπλάκησαν ή, το λιγότερο, σχολίασαν τις κοινωνικοπολιτικές συγκυρίες της εποχής τους.
Ο Χομπς εκδίδει τον «Λεβιάθαν» μετά τον Αγγλικό Εμφύλιο κατά την παλινόρθωση της μοναρχίας και ξεσηκώνει πλήθος αντιδράσεων τόσο από το χριστιανικό οικοδόμημα όσο και από τις κυρίαρχες ωφελιμιστικές τάσεις της εποχής. Ο Λοκ δημοσιεύει ένα από τα σημαντικότερα κείμενα της πολιτικής θεωρίας, τη «Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως», λίγο πριν από την Επανάσταση του 1688, σε μια απόπειρα θεμελίωσης του δικαιώματος αντίστασης του λαού απέναντι σε απολυταρχικές μορφές πολιτειακής οργάνωσης. Ο Ρουσσώ γράφει το «Κοινωνικό συμβόλαιο» και τον «Αιμίλιο», προκαλώντας νομικές διώξεις, εμπνέοντας όμως τους πρωταγωνιστές της Γαλλικής Επανάστασης.
Βέβαια, ο δάσκαλος Ρολς δεν μένει σε αυτό το τυπικό επίπεδο ανάγνωσης, καθώς ένας από τους στόχους των διαλέξεών του είναι η κατανόηση και η προβολή της διασύνδεσης μεταξύ της πολιτικής φιλοσοφίας και της πολιτικής πρακτικής, και ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη δημοκρατική πολιτική πρακτική. Ετσι, διαβάζοντας τις κριτικές θέσεις του Μαρξ υπό το πρίσμα συγκεκριμένου ενδιαφέροντος, στο σημείο δηλαδή που το καπιταλιστικό κοινωνικό σύστημα συνορεύει με την ιδιοκτησιακή δημοκρατία ή τον φιλελεύθερο σοσιαλισμό, ο Ρολς αναζητεί τις θεμελιώδεις αξίες πάνω στις οποίες στηρίζεται η εναλλακτική πολιτική πρόταση. Εξετάζει τις δικαιικές προεκτάσεις που θα είχε η πρακτική εφαρμογή μιας κοινωνίας ελεύθερα συνεταιριζόμενων παραγωγών, οι οποίοι συμμετέχουν στη διαμόρφωση ενός δημόσιου δημοκρατικού οικονομικού σχεδίου για όλη την κοινωνία και δεν άγονται πλέον από ιδεολογικές ψευδαισθήσεις ή αυταπάτες, ενώ εκλείπει η αλλοτρίωση και η εκμετάλλευση.
Ο Ρολς ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για το περιεχόμενο της έννοιας της πολιτικής δικαιοσύνης αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ενδιαφέρεται εξίσου και για τους θεσμούς και τις πολιτικές πρακτικές που εξασφαλίζουν και διαδίδουν αυτό το πολιτικό αγαθό. «Οι πολίτες θα πρέπει με κάποιο τρόπο να μαθαίνουν και να κατανοούν αυτές τις ιδέες, προκειμένου να είναι ικανοί να προβαίνουν σε κρίσεις για τα θεμελιώδη δικαιώματα και τις ελευθερίες», σημειώνει. Και υπογραμμίζει πως χωρίς μια τέτοια πολιτική παιδεία, χωρίς τη γνώση των θεμελιωδών αντιλήψεων και των ιδεωδών της δημοκρατίας, ένα δημοκρατικό πολίτευμα δεν έχει ευοίωνο μέλλον.
Οι «Διαλέξεις στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας» είναι ένα εξαιρετικό εγχειρίδιο πολιτικής θεωρίας που εξετάζει αναλυτικά και συστηματικά το θεμελιώδες έργο μεγάλων στοχαστών που διαμόρφωσαν αλλά και συνεχίζουν να επηρεάζουν τη θεωρητική συζήτηση περί πολιτειακής οργάνωσης. Οι «Διαλέξεις» αποτυπώνουν και τον τρόπο που εργάστηκε ένας σπουδαίος σύγχρονος στοχαστής και αντανακλούν τη δική του ματιά πάνω στους κλασικούς.
