Στην Αγγλία αυτή τη στιγμή υπάρχει ένα consensus που λέει ότι η χώρα είναι στο κατώφλι μιας παρατεταμένης δοκιμασίας. Είτε στο τιμόνι της χώρας βρεθεί από αύριο, Δευτέρα 5 Σεπτεμβρίου, η Λιζ Τρας ή ο Ρίσι Σούνακ, «μια πολιτικός που ξέρει πώς να το κάνει, ή ένας τεχνοκράτης που ξέρει τι να κάνει», κατά το Economist, θα έχουν με βεβαιότητα μπροστά τους να αντιμετωπίσουν έναν πολύ δύσκολο χειμώνα. Η εποχή άλλωστε που μόλις αφήσαμε πίσω χαρακτηρίστηκε από την ίδια έκδοση ως «το καλοκαίρι της δυσαρέσκειας». Οι ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες, οι απεργιακές κινητοποιήσεις, ο πληθωρισμός που ξεπέρασε το 10%, και η αίσθηση της ακυβερνησίας από την πολύπλευρη κρίση που προκάλεσε η αποπομπή του Μπόρις Τζόνσον από την πρωθυπουργία, καλλιέργησαν ένα γενικευμένο κλίμα πεσιμισμού.
Πλέον, οι Βρετανοί αρχίζουν να μοιάζουν όλο και περισσότερο με τους Γάλλους: γκρινιάζουν για τα πάντα. Ακόμα και το NHS, για το οποίο είναι όλοι υπερήφανοι, εμφανίζει σημάδια κατάρρευσης. Φίλος μού εκμυστηρεύτηκε ότι είδε τη μητέρα του να περιμένει επτά ώρες μέσα σ’ ένα ασθενοφόρο, με συμπτώματα εγκεφαλικού, για να βρεθεί κρεβάτι σε νοσοκομείο. Δικαίως, η ακρίβεια και η αβεβαιότητα που έχει επιφέρει η ενεργειακή κρίση εξαιτίας της εισβολής του Πούτιν στην Ουκρανία, των «έξι μηνών που άλλαξαν τον κόσμο», όπως γράφει χαρακτηριστικά το The New Statesman, δεν αφήνουν κανέναν να κοιμάται ήσυχος.
Δυσάρεστη έκπληξη
Στα μέσα του Αυγούστου βρέθηκα για οκτώ μέρες στη Μεγάλη Βρετανία και είδα από κοντά τις δυσοίωνες προοπτικές της χώρας, αλλά και τις περιστασιακές αχτίδες φωτός που εμφανίζονται κατά τόπους στον βρετανικό ορίζοντα. Το ταξίδι μου ξεκίνησε από το never normal («ποτέ φυσιολογικό»), όπως το διαφημίζουν οι τοπικές αρχές, Μπράιτον. Η πόλη που ήθελα από παλιά να επισκεφθώ με εξέπληξε δυσάρεστα. Περίμενα να γνωρίσω ένα γόνιμο και δημιουργικό μέρος, αλλά είδα έναν τόπο παρακμής. Πάνω απ’ την τέχνη του δρόμου, τις εκκεντρικές εμφανίσεις, τα πολύχρωμα μαλλιά, το πλήθος των αστέγων και των τουριστών, πάνω ακόμα κι απ’ τους γλάρους που κρώζουν διαρκώς, είδα απλωμένη μια σκοτεινιά, που μοιάζει πολύ μ’ ένα θλιμμένο τραγούδι του Νικ Κέιβ. Γνώριζα ότι εκεί κατοικεί ο σπουδαίος τραγουδοποιός: άραγε ένα μέρος σαν κι αυτό παράγει τον Κέιβ, ή ο Κέιβ παράγει την εγγενή θλίψη του Μπράιτον; Στην πόλη διοργανώνεται Gay Pride από το 1972. Σήμερα, η ελευθεριότητα της πόλης έχει δώσει τη θέση της σ’ ένα αίσθημα απελπισίας, που δεν βρίσκει νέα δημιουργική έκφραση. Η νοσταλγική βόλτα στο μουσείο των παιχνιδιών, το παιγνιώδες ανάποδο σπίτι με τα διοράματα, και η εκδρομή στο Seven Sisters αντιστάθμισε αρκετά τη μελαγχολία, με μια ισχυρή δόση δέους για τα πράγματα και τη φύση.
Στη συνέχεια επισκέφθηκα την επαρχία του Ντόρσετ. Βρέθηκα φιλοξενούμενος στην κωμόπολη Μπρίντπορτ, κι αναθάρρησα. Οι τοπικές κοινωνίες είναι πιο έτοιμες να αντιμετωπίσουν τον δύσκολο χειμώνα. Είδα ένα χαρούμενο καρναβάλι να παρελαύνει, ενωμένο και αισιόδοξο, και την εργατική τάξη να διασκεδάζει με τα παιδιά της στο αυτοσχέδιο λούνα παρκ. Μπήκα στο τοπικό βιβλιοπωλείο κι αγόρασα καινούργια βιβλία. Εν τω μεταξύ, το Brexit επέστρεφε διαρκώς στις συζητήσεις με τους ντόπιους. Φαίνεται ότι ελάχιστοι το έχουν χωνέψει. Στο μνημείο του «Γίγαντα» («το μεγαλύτερο πέος στην Αγγλία», όπως λέγεται) η επιγραφή που αναφέρει ότι το έργο «χρηματοδοτείται από την Ε.Ε.», έχει διορθωθεί πρόχειρα με μια μουτζούρα προφανώς από κάποιον οπαδό του Brexit. Κατέληξα στο Λονδίνο – για δύο μέρες. Οπως και σε όλο το Ηνωμένο Βασίλειο, έτσι κι εδώ όλοι μιλούν για το κόστος της ζωής. Τηλεοπτικοί σχολιαστές, αρθρογράφοι, διαφημίσεις, και σατιρικές εφημερίδες, όλοι ασχολούνται με το κόστος της ζωής. Τα ρεπορτάζ στα media κάνουν διαρκείς αναφορές στο γεγονός ότι αυτόν τον χειμώνα πολλοί πολίτες θα αντιμετωπίσουν το δίλημμα «eating or heating» (φαγητό ή θέρμανση). Ενα ανδρικό κούρεμα στο Κόβεντ Γκάρντεν κοστίζει 35 λίρες, ενώ ένα πακέτο τσιγάρα φτάνει να πωλείται 17 λίρες. Εδώ μπορεί να κόβεις εύκολα το τσιγάρο, αλλά κινδυνεύεις να κυκλοφορείς μονίμως ατημέλητος.
Οι Βρετανοί αρχίζουν να μοιάζουν όλο και περισσότερο με τους Γάλλους: γκρινιάζουν για τα πάντα.
Επισκέπτομαι την Tate Modern, στην οποία συρρέουν κατά δεκάδες χαρούμενοι γονείς με τα παιδιά τους, για να συμμετάσχουν σ’ ένα εργαστήριο της Γιαγιόι Κουσάμα. Την ίδια ώρα, η έκθεση «Surrealism, Beyond borders» («Σουρεαλισμός πέρα από σύνορα») πλησιάζει προς την ολοκλήρωσή της και σπεύδω να την προλάβω. Το θέαμα με αποζημιώνει και με το παραπάνω. Η Tate συγκέντρωσε δείγματα της σουρεαλιστικής τέχνης απ’ όλες τις ηπείρους, αναδεικνύοντας την επικαιρότητα της ανατρεπτικής ματιάς του σουρεαλισμού πάνω στα πράγματα. Μοναδικό δείγμα της ελληνικής σουρεαλιστικής τέχνης, η φωτογραφία του Ανδρέα Εμπειρίκου από την Ελευσίνα.
Στο Κόβεντ Γκάρντεν που επιλέγω να μείνω, το πολύχρωμο πλήθος περνάει ανάμεσα από στυλάτα εστιατόρια, εμπορικά καταστήματα, την Τσάιναταουν, και κάποιες γκαλερί. Μια απ’ αυτές φιλοξενεί τα έργα του Τζόνι Ντεπ, τα οποία πουλήθηκαν σαν ζεστό ψωμί τον Ιούλιο, αποφέροντας συνολικά κέρδη 3 εκατομμυρίων λιρών. «Φίλοι και ήρωες», το όνομα της έκθεσης. Πορτρέτα Αμερικανών που αγαπάει ο δημοφιλής ηθοποιός. Την ίδια στιγμή, στα έντυπα συζητείται το βιβλίο «Good Pop, Bad Pop» του ιδρυτή των Pulp, Τζάρβις Κόκερ. Θυμάμαι την τρομερή τους επιτυχία «Common People», και την ιστορία για την αινιγματική Ελληνίδα στην οποία αναφέρεται. Πόσο πιθανό είναι άραγε η αίσθηση του «no future» (χωρίς μέλλον) που έχουν πολλοί νέοι Βρετανοί, να παραγάγει μια καινούργια νεανική κουλτούρα; Προς το παρόν, κυριαρχεί το μούδιασμα. Ενας νεαρός, γύρω στα τριάντα, κλέβει μπροστά στα μάτια μου δύο κουτάκια με αλκοολούχο ποτό απ’ το ψυγείο του σούπερ μάρκετ. Η νεανική παραβατικότητα βρίσκεται διαρκώς στην επικαιρότητα. Στα κανάλια παίζονται διαφημιστικά για γραμμές βοηθείας που απευθύνονται σε θύματα εκδικητικής πορνογραφίας, ενώ στο ITV παρακολουθώ ρεπορτάζ για την εκτεταμένη, και νόμιμη, χρήση υποξειδίου του αζώτου, αερίου του γέλιου ή αλλιώς balloon («μπαλόνι»), από τα νέα παιδιά που διασκεδάζουν. Περπατώντας έξω από τα κλαμπ βλέπεις δεκάδες «μπαλονάκια» πεταμένα στην άκρη των πεζοδρομίων. Καθώς σουρουπώνει φτάνει στα αυτιά μου το Καρτεσιανό τραγούδι της Billie Eilish και παρατηρώ τριγύρω τους ανθρώπους που διαρκώς βιάζονται κοιτάζοντας τα κινητά τους.
Το μεταπανδημικό Λονδίνο έχει αλλάξει αισθητά. Γαστρονομικά, οι νόμοι της προσφοράς και της ζήτησης, το έχουν μετατρέψει σε μια απέραντη μπεργκερούπολη: Ειλικρινή μπέργκερ, βρώμικα μπέργκερ, μπέργκερ του Τόνι, της Μαύρης Αρκούδας, του Γκόρντον Ράμσεϊ.
Δωμάτια πολέμου
Αφού δοκιμάσω κι εγώ ένα ζουμερό μπέργκερ, τρυπώνω στο υπόγειο πίσω από το Ουεστμίνστερ για να επισκεφθώ τα «Δωμάτια πολέμου του Τσώρτσιλ», και μεταφέρομαι 82 χρόνια πίσω, όταν ο Βρετανός πρωθυπουργός δήλωνε: «Απ’ αυτό το δωμάτιο θα διευθύνω τον πόλεμο». Παρακολουθώ βήμα βήμα την εξέλιξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τις ιδιοσυγκρασιακές συνήθειες του Ουίνστον Τσώρτσιλ, μέσα στα ανήλιαγα δωμάτια του καταφυγίου. Ο δρόμος με οδηγεί στο Μουσείο του Τσώρτσιλ που βρίσκεται στα ενδότερα. Κι απ’ την αίσθηση ασφυξίας του υπογείου, και το Blitz των ναζί, οδηγούμαι σ’ έναν νεότευκτο χώρο διασκέδασης, το Sandbox VR, όπου σημερινοί άνθρωποι συμμετέχουν σε εικονικούς πολέμους. Καλύτερα έτσι, συνειδητοποιώ. Οι υπεύθυνοι με ξεναγούν στα εικονικά δωμάτια πολέμου. Το καινοτόμο εδώ είναι ότι οι προηγμένοι αισθητήρες που φορούν οι παίκτες, και τα γυαλιά εικονικής πραγματικότητας, δεν τους προκαλούν ναυτία. Το επιβεβαιώνουν οι ίδιοι, όταν μιλάμε μετά. Στη συνέχεια με κερνούν ένα ποτό απ’ τον ρομποτικό μπάρμαν του καταστήματος, και αναπόφευκτα συλλογίζομαι το τεχνολογικό μας μέλλον.
Φτάνω στο Χίθροου, και μαθαίνω ότι στο αεροδρόμιο χρησιμοποιούνται οκτώ ρομπότ για την απολύμανση των αποχωρητηρίων. Τους έχουν μάλιστα δώσει και ονόματα: Βικτόρια, Κέλι, Λόρα, Λίζα, Ράσελ, Σταν, Εμμα και Ελισάβετ. Φαίνεται ότι το ζοφερό κλίμα έχει αφαιρέσει από τους Βρετανούς και τη φαντασία. Στην καμπίνα του αεροσκάφους μου δίνεται η ευκαιρία να συνδεθώ στο Ιντερνετ, αλλά προτιμώ τις σκέψεις μου. Παρατηρώ κάτω τα πυκνά σύννεφα που απλώνονται απ’ την Αγγλία σε όλη την υπόλοιπη Ηπειρωτική Ευρώπη, αλλά αισιοδοξώ γιατί ξέρω ότι μετά το ξέσπασμα της καταιγίδας, ακολουθεί ηλιοφάνεια.
