Μαρία Ηλιού
Μια φιλία στη Σμύρνη
εκδ. Μίνωας, σελ. 531
Πλούσιο, χορταστικό μυθιστόρημα 500 σελίδων, το βιβλίο «Μια φιλία στη Σμύρνη» είναι το απόσταγμα της έρευνας αλλά και της αγάπης της Μαρίας Ηλιού για τη Μικρά Ασία. Απότοκο έρευνας πολλών ετών, ζυμώσεων, σκέψεων, συζητήσεων, διαβάσματος, ονειροπόλησης και βαθιάς, προσωπικής κινητοποίησης, το «Μια φιλία στη Σμύρνη» είναι το επιστέγασμα μιας διαδρομής που τυπικά ξεκίνησε με την έρευνα που κατέληξε στο ντοκιμαντέρ «Σμύρνη, η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης» (2012), αλλά που επί της ουσίας υπήρχε πάντα, έστω εν υπνώσει, μέσα από διηγήσεις και βιώματα. Το πολυσέλιδο αυτό μυθιστόρημα η Μαρία Ηλιού το ολοκλήρωσε στη διάρκεια της πανδημίας στο οικογενειακό σπίτι σε μια παραλία της Αττικής, σπίτι «που έχτισε ο πατέρας μου», όπως γράφει η ίδια, «ο Αντρέας, Σμυρνιός, σε έναν κήπο όπου ανθίζει μόνο ό,τι άνθιζε στη Σμύρνη». Ετσι, το «Μια φιλία στη Σμύρνη» γίνεται τρόπον τινά μια σκυταλοδρομία μνήμης, από τη μια γενιά στην άλλη, αλλά πρωτίστως είναι ένα ανάγνωσμα με τον παραδοσιακό, συμφιλιωτικό τρόπο της κλασικής πεζογραφίας. Μέλημα της Μαρίας Ηλιού είναι να πει την ιστορία της, να πλάσει τους πολλούς (και τόσο αγαπητούς) χαρακτήρες της, να συνομιλήσει με την ιστορική έρευνα αλλά να έχει στον νου της την απόλαυση του αναγνώστη. Αντίθετα με άλλα μυθοπλαστικά βιβλία με θέμα τη Σμύρνη, το βιβλίο της Μαρίας Ηλιού έχει πλήρη συναίσθηση της δυσκολίας του θέματος. Το προχωράει βήμα βήμα, δίνει χρόνο στον αναγνώστη να αποκτήσει οικειότητα με το θέμα και να κατανοήσει τους ήρωες, χτίζοντας με σταθερότητα έναν κόσμο πλήρως ανοικοδομημένο.
Η Μαρία Ηλιού επώασε μια ιστορία για τη ζωή πριν από την Καταστροφή αξιοποιώντας πηγές με οδηγό τη δική της ερευνητική εμπειρία.
Ενα χάρισμα του βιβλίου είναι η πλήρης ανοικοδόμηση της Σμύρνης του 1912-1922. Οχι μόνο των κτιρίων, των εξοχών και των εμπορικών καταστημάτων, αλλά ενός ολόκληρου κόσμου, με την ιεροτελεστία αλλά και την ανεμελιά της καθημερινότητας: τα υφάσματα, οι γεύσεις, οι ήχοι, τα κοσμήματα, τα ρούχα, οι μουσικές, οι φορεσιές, τα σερβίτσια, τα βιβλία, οι ταινίες και οι όπερες, οι γλώσσες, τα ελληνικά, τα γαλλικά, τα τουρκικά, τα αγγλικά… Ενα κύκνειο άσμα της μικρασιατικής μπελ επόκ. Η ιστορία χτίζεται μέσα από τη φιλία και τη διασύνδεση (κοινωνική, εμπορική, φιλική, ερωτική και εξ αγχιστείας κατά περίπτωση) πέντε οικογενειών: η οικογένεια Βλαστού (οι Ελληνες), οι Μπερμπεριάν (οι Αρμένιοι), οι Μοντιάνο (οι Εβραίοι), οι Κασαμπά (οι Τούρκοι) και οι Ουίτταλ (οι Λεβαντίνοι).
Πατρίδα όλων
Με αυτόν τον τρόπο, η Μαρία Ηλιού στηρίζει έως το τέλος τη βασική θέση της, για τη σμυρναίικη συναίνεση, για εκείνη την αλληλεγγύη, την οριζόντια ανάμεσα στους αστούς της Μικρασίας, ανεξαρτήτως εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης. Το ενοποιητικό στοιχείο είναι η Σμύρνη. Πατρίδα όλων είναι η Σμύρνη. Οταν διαταράσσεται αυτός ο δεσμός και υπεισέρχονται τα εθνικιστικά στοιχεία, ο διεθνής παράγων, ο μιλιταριστικός ανταγωνισμός, η ισορροπία ανατρέπεται και η συνοχή διαλύεται. Ομως οι ηθικοί δεσμοί παραμένουν. Κεντρική ηρωίδα είναι η Αννα. Κόρη Βλαστού. Ζωγράφος, με σπουδές που κατάφερε με πολύ κόπο κόντρα στον κομφορμισμό της Ελληνίδας μάνας. Η Αννα είναι σαν ένα δέντρο που με τους κλώνους του δένει όλα τα πρόσωπα. Και είναι πολλά τα πρόσωπα, αλλά ο αναγνώστης δεν χάνεται ούτε με τα ονόματα ούτε με τις μεταξύ τους σχέσεις. Θεωρώ πολύ ενδιαφέρουσα την αντίστιξη ανάμεσα στη Μικρασιάτισσα γιαγιά (της Αννας) Μυρσίνη και στην Ελληνίδα νύφη της (και μητέρα της Αννας) Καλλιόπη, μια αντίθεση χαρακτήρων και κοσμοθεωρίας, που εξηγεί εν πολλοίς τον ιδιαίτερο, και μοναδικό, πολιτισμό της Σμύρνης. Η Σμύρνη ως πατρίδα και γέφυρα αντιθέσεων.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η ανάδειξη του λαϊκού κόσμου της Σμύρνης μέσα από τον χαρακτήρα του Γιακουμή και της οικογένειάς του, που, αν και δεν έχει κομβικό ρόλο στο βιβλίο, μας υπενθυμίζει την ενότητα της σμυρναίικης κοινωνίας. Οπως λέει η Μαρία Ηλιού, ένα από τα διαβάσματά της ήταν το κλασικό βιβλίο του Κοσμά Πολίτη «Στου Χατζηφράγκου», από το οποίο εμπνέεται το πέταγμα των χαρταετών και τις λεμβοδρομίες.
Η κορύφωση του βιβλίου είναι φυσικά η Καταστροφή, που δίνεται μέσα από το ημερολόγιο της Αννας, το οποίο βρίσκει η κόρη της το 1962. Είναι εξαιρετική η ένταση και η αλήθεια των σελίδων αυτών. Η Μαρία Ηλιού αναφέρει πως την είχε βοηθήσει μια συζήτηση το 2007 με τη Μάρτζορι Χαουζπιάν (που είχε γράψει το κλασικό βιβλίο «Η Σμύρνη στις φλόγες», εκδ. Παπαδόπουλος). Η αναπαράσταση που πέτυχε η Μαρία Ηλιού είναι βαθιά ανθρώπινη, έντιμη, συνταρακτική. Χαράσσεται στη συνείδηση.
