Τα λόγια ενός Ανωγειανού βοσκού στην τοπική λαλιά ότι «βόσκευε» τα ζώα του στη Ζώμινθο, κινητοποίησαν το 1983 τον διακεκριμένο αρχαιολόγο Γιάννη Σακελλαράκη να ανασκάψει την περιοχή. Εκείνα τα χρόνια έσκαβε στο Ιδαίον Αντρον, όμως στ’ αυτιά του ήχησε μια λέξη προϊστορική, η κατάληξη -νθος. Μια λέξη μινωική. Ο βοσκός Γιαχουντής Ανωγειανός του έδειξε από κοντά τα μέρη και πράγματι ο αρχαιολόγος διέκρινε τοίχους που μόλις φαίνονταν ανάμεσα στους θάμνους, σε εκείνο το οροπέδιο, 10 χιλιόμετρα από τα Ανώγεια. Με το πέρασμα των χρόνων αποκαλύφθηκε ένα κτιριακό συγκρότημα 150 και πλέον δωματίων, διώροφο και σε άλλα σημεία τριώροφο, στο οποίο συγκέντρωναν τον πλούτο του Ψηλορείτη – κάνει τον απολογισμό σήμερα η δρ Σαπουνά-Σακελλαράκη, επίτιμη διευθύντρια αρχαιοτήτων, που συνέχισε την ανασκαφή της Αρχαιολογικής Εταιρείας μετά τον θάνατο του συζύγου της Γ. Σακελλαράκη με επιμονή και υπομονή ακόμη και σε αντίξοες συνθήκες. Φέτος την κλείνει οριστικά για να προχωρήσει στην επιστημονική δημοσίευση.
Ηταν ένα ανάκτορο μικρότερης έκτασης αλλά ανάλογης πολυτέλειας με εκείνα της Κνωσού και της Φαιστού, το πρώτο και μοναδικό έως σήμερα μινωικό ανάκτορο σε βουνό, σε ύψος 1.200 μέτρα, λέει η ίδια στην «Κ». «Το παλάτι της Ζωμίνθου ήταν ένα στιβαρό κτίριο όπου ζούσαν γόνοι της δυναστείας της Κνωσού». Το δαιδαλώδες συγκρότημα χτίστηκε σ’ ένα εντυπωσιακό και στρατηγικό σημείο με πλούσια νερά και βλάστηση. Είχε υπόστυλες και τοιχογραφημένες αίθουσες, μεγάλους διαδρόμους και εσωτερικά αίθρια, πλακόστρωτα δάπεδα που διατηρήθηκαν ακόμη και στους άνω ορόφους, ιδιωτικούς χώρους, ράμπες, κλιμακοστάσια, φωταγωγούς, εργαστήρια και αποθήκες, χώρους για πολυπρόσωπες συνάξεις, παντός είδους ιερά κ.ά. Εδώ συγκέντρωναν το μαλλί και το δέρμα των προβάτων, τα εξαιρετικά βότανα και τα αρωματικά φυτά της περιοχής που προορίζονταν για μεγάλες αγορές. Ενα μεγάλο λοιπόν θρησκευτικό, πολιτικό, παραγωγικό και οικονομικό κέντρο που υποκαθιστούσε τους χειμερινούς μήνες τον ρόλο του Ιδαίου Αντρου, το οποίο ήταν απροσπέλαστο.
Το συγκρότημα άρχισε να κατασκευάζεται το 1900 π.Χ. και καταστράφηκε από σεισμό. Πάνω στα ερείπια των παλαιοανακτορικών χρόνων, 1900-1700 π.Χ., οικοδομήθηκε το κτίριο της νεοανακτορικής περιόδου, 1700-1600 π.Χ. «Τα λείψανα που βρήκαμε, όπως το δαχτυλίδι των γεωμετρικών χρόνων, τα όστρακα των κλασικών χρόνων, φυσικά το μεγάλο ρωμαϊκό κτίριο, δείχνουν ότι ήταν σημαντικός χώρος που αξιοποίησαν στο πέρασμα των χρόνων. Το παλαιότερο ήταν και το μεγαλύτερο κτίριο και είχε τα θρησκευτικά στοιχεία που βρίσκουμε στα ιερά κορυφής (ειδώλια, κεραμική κ.ά.), είχε δηλαδή μακρά ιστορία, ενώ το νεώτερο υποκαθιστούσε το Ιδαίον Αντρον». Το ανάκτορο είχε αδιάλειπτη λειτουργία. Το εκμεταλλεύτηκαν ακόμη και οι Βενετσιάνοι. Δεν είναι τυχαίο το νόμισμα του δόγη της Βενετίας Pietro Gradenigo (1289-1311), που συμπίπτει με την 4η Σταυροφορία και την περίοδο της Ενετοκρατίας στην Κρήτη, το οποίο βρήκε η ανασκαφική ομάδα. Ούτε και η λειτουργία του τυροκομείου στην περιοχή με τίτλο «Βενετσιάνικο».
Πώς αισθάνεται η ανασκαφέας με το κλείσιμο μιας σημαντικής ανασκαφής ύστερα από σχεδόν τέσσερις δεκαετίες; Ο σχεδιασμός ήταν να κλείσει πέρυσι. «Αλλά εκεί που τελειώναμε, κάτω από τις πλάκες της βόρειας αυλής, εντοπίσαμε ένα ανάκτορο κάτω από το άλλο ανάκτορο. Τη συνέχεια του παλαιού ανακτόρου που είχα ήδη αποκαλύψει τμήματά του. Ασφαλώς υπάρχουν και άλλα σημεία, π.χ. στο αλώνι, αλλά είναι κατεστραμμένα. Για μένα δεν κλείνει το κεφάλαιο της Ζωμίνθου, κλείνει το όραμα του Γιάννη Σακελλαράκη».
Η κ. Σαπουνά-Σακελλαράκη δεν πιστεύει στην παράταση των ερευνών για χρόνια. «Θέλω να ολοκληρώσω την τελική δημοσίευση της Ζωμίνθου. Ισως κάποτε μπορεί να ερευνηθούν άλλα σημεία αυτής της πλούσιας περιοχής. Είμαι όμως συγκινημένη που αναγνωρίστηκε η σημασία αυτού του ανακτόρου. Μάλιστα στις 17 Μαΐου του 2023 θα ταξιδέψω στο Λονδίνο για να μιλήσω για τη Ζώμινθο στο πλαίσιο του «Michael Ventris Memorial Lecture. Είναι μια πολύ τιμητική πρόσκληση».
Το σπίτι της καταξιωμένης αρχαιολόγου είναι γεμάτο από μεγάλα ντοσιέ με υλικό για την επιστημονική δημοσίευση της Ζωμίνθου. «Η χαρά που νιώθω βλέποντας όλα αυτά τα ντοσιέ με το πλήθος πληροφοριών, όσο μελετώ στο γραφείο μου, είναι μεγαλύτερη από τη στιγμή της ανασκαφής όπου καταγράφω κάτι που δεν θα το ξαναδεί ποτέ κανείς. Είμαι υποχρεωμένη να κάνω μια πιο πρακτική δουλειά παρά να χαρώ το εύρημα. Αυτό το χαίρομαι και το δουλεύω μετά. Ανασκαφή χωρίς δημοσίευση δεν σημαίνει τίποτα. Μετά τον θάνατο του Γιάννη δημοσίευσα σε πέντε τόμους την ανασκαφή στα Κύθηρα καθώς και το επιστημονικό τρίτομο έργο από την Αρχαιολογική Εταιρεία για το Ιδαίον Αντρον». Οσο ετοιμάζει τη δημοσίευση της ανασκαφής, μια άλλη καλαίσθητη έκδοση, δίγλωσση (ελληνικά και αγγλικά), 128 σελίδων με τίτλο «Ζώμινθος – Ενα ανάκτορο στο βουνό», κυκλοφόρησε σε 500 αντίτυπα με δαπάνη του Ιδρύματος Ψύχα, αλλά δυστυχώς δεν διατίθεται στο εμπόριο. Κρίμα γιατί είναι άμεση και κατανοητή στον αμύητο αναγνώστη.
Αρχισε να κατασκευάζεται το 1900 π.Χ., διέθετε περισσότερα από 150 δωμάτια, ήταν διώροφο και σε άλλα σημεία τριώροφο και το χρησιμοποίησαν ώς και οι Βενετσιάνοι!
Η ύπαρξη νερού στη Ζώμινθο ευνόησε τη χλωρίδα και δημιούργησε το κατάλληλο περιβάλλον για την κτηνοτροφία και τη δημιουργία ενός οικιστικού κέντρου. Σε αυτή την προνομιακή θέση, ένας ευφυής αρχιτέκτων δημιούργησε ένα ανάκτορο που είχε σχέση με την Κνωσό και το Ιδαίον Αντρον. «Η Κνωσός ήλεγχε για μακρά περίοδο το Ιδαίον Αντρον, ένα “διεθνές” κέντρο λατρείας στη Μεσόγειο, χώρος ανατροφής του Κρηταγενούς Δία, που γεννιόταν και πέθαινε κάθε χρόνο, όπως και ο μινωικός νεαρός θεός», σημειώνει η διευθύντρια της ανασκαφής. Το παλάτι στη Ζώμινθο χτίστηκε για να μην ανασταλεί η λατρευτική λειτουργία του Ιδαίου Αντρου τους δύσκολους χειμερινούς μήνες που η πρόσβαση εκεί ήταν αδύνατη. Αλλά και για οικονομικούς λόγους. «Κυρίως για να μη χάνονται τα έσοδα από τους επισκέπτες, τους πιστούς που έφταναν από διάφορα μέρη της Μεσογείου».
Πολλές ήταν οι συγκινήσεις και τα ευρήματα όλα αυτά τα χρόνια για την ανασκαφέα. Οπως το γυναικείο ειδώλιο, η «Κυρά της Ζωμίνθου», ο καμένος κορμός ξύλου επενδυμένος από 90 φύλλα χρυσού, ένα μικρό χρυσό καρφί, ειδώλια ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα, μια πήλινη κοτσίδα-αφιέρωση μαλλιών κατά την ενηλικίωση κ.ά.
Ανεπτυγμένη τεχνογνωσία
Ωστόσο, η καταξιωμένη αρχαιολόγος προτρέπει να μη μένουμε μόνο στα ευρήματα που λάμπουν, αλλά σε όσα αποκαλύπτουν αλήθειες. Για παράδειγμα, στον σχεδιασμό του ανακτόρου με το εξαιρετικό σύστημα αποστράγγισης και απορροής υδάτων. Στο συγκρότημα υπήρχε και ανεπτυγμένη τεχνογνωσία. Τα εργαστήρια μεταλλουργίας που εντοπίστηκαν στα χρόνια της πανδημίας ήταν εντυπωσιακά, όπως και εκείνο της κατεργασίας ορείας κρυστάλλου που είχε εντοπίσει ο Γ. Σακελλαράκης. Αργότερα βρέθηκε και εργαστήριο αρωματοποιίας.
Σίγουρα δεν ήταν μόνο θρησκευτικό κέντρο η Ζώμινθος. Υπήρξαν και άλλοι λόγοι για την ίδρυσή της, υπογραμμίζει στην έκδοση. «Λόγοι πολιτικής εξουσίας και οικονομίας. Στοιχείο της οικονομίας ήταν η συγκομιδή των αρωματικών και ιαματικών φυτών, όπως το δίκταμο, η νευρίδα –την οποία αναφέρει ο Αιλιανός και είναι φωσφορίζον φυτό για την επούλωση τραυμάτων–, ο στύραξ –τον οποίο χρησιμοποιούσαν ως θυμίαμα–, η σημερινή αλουτσά, θαμνώδες φυτό». Βασικός πόρος ήταν η κτηνοτροφία, η εκμετάλλευση του δέρματος, η μελισσοκομία κ.ά. Κοντά στον χώρο κατοίκησης βρέθηκαν κυψέλες. Οι μέλισσες, άλλωστε, είχαν και θρησκευτική σημασία στη μινωική λατρεία. Η Ζώμινθος, το πρώτο μινωικό ανάκτορο σε βουνό, διαχειρίστηκε όλο τον πλούτο του Ψηλορείτη. «Ηταν λογικό να εγκατασταθεί στον Ψηλορείτη κάποιο μέλος της δυναστείας της Κνωσού, ώστε να διασφαλίζεται ο έλεγχος των πρωτογενών προϊόντων», σημειώνει η ανασκαφέας. «Με την εξειδίκευση του πληθυσμού της Ζωμίνθου (βοσκοί, αγρότες, τεχνίτες, έμποροι) και την ύπαρξη των αντίστοιχων οικονομικών μονάδων, μπορεί να ερμηνευθεί η επιλογή της δημιουργίας ενός μεγάλου κέντρου στα βουνά: ο λόγος είναι η οικονομία και βέβαια, ως εκ τούτου, η πολιτική δύναμη που ο πλούσιος αυτός τόπος ασκεί στις γύρω περιοχές».
Η Εφη Σαπουνά-Σακελλαράκη θυμάται τα βράδια των πρώτων χρόνων που μετά τη δουλειά της ημέρας κάτω από τον καυτό ήλιο, ακολουθούσαν γλέντια, τραγούδια και κρητικοί χοροί, με τον Ψαραντώνη και τον Λουδοβίκο των Ανωγείων. Αλλά και στιγμές στο κατεστραμμένο μιτάτο που ξανάχτισε ο Σακελλαράκης και εκεί έφτιαξε χώρο και για τα αγαπημένα του βιβλία. Στη «χώστρα», την κρυψώνα που έβαζαν τα όπλα τους οι βοσκοί, φύλαγε για αρκετά χρόνια τους «Νόμους» του Πλάτωνα και την ποίηση του Ελύτη που διάβαζαν τα βράδια με το φως ενός κεριού.
«Το παλάτι της Ζωμίνθου το προσεγγίσαμε με ταπεινότητα και μας φανερώθηκε μέσα από τα σπαράγματα, περίλαμπρο». Αλλη μια μεγάλη ιστορία της ζωής της που κλείνει οριστικά. Πώς θα αισθάνεται η άοκνη αρχαιολόγος μακριά από τα ανασκαφικά σκάμματα; «Αυτή τη στιγμή κάνω μια μικρή τομή στις Αρχάνες για να βρω επιπλέον στοιχεία», γελάει με ικανοποίηση. «Λίγο κοπιαστικό, το παραδέχομαι, αλλά έχω κάποια ερωτηματικά για τα οποία αναζητώ τις απαντήσεις»…
