Κάθε άλλο παρά υπόθεση ρουτίνας ήταν το στήσιμο και το ανέβασμα της όπερας «Ντον Τζοβάνι» του Μότσαρτ, μια συμπαραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με τη Βασιλική Οπερα της Δανίας και την Οπερα του Γκέτεμποργκ, η οποία θα παρουσιαστεί στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος από τις 21 έως τις 29 Οκτωβρίου, σε μουσική διεύθυνση του Οντρέι Ολος και σκηνοθεσία του Τζον Φουλτζέιμς. Οι πρώτες συζητήσεις μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων είχαν ξεκινήσει πριν από την πανδημία, η οποία, όπως συνήθιζε, άλλαξε τους αρχικούς προγραμματισμούς: τελικά, αντί η παραγωγή να κάνει πρεμιέρα σε φυσική μορφή στην Ελλάδα, όπου δημιουργήθηκαν τα σκηνικά και τα κοστούμια, παρουσιάστηκε στην GNO TV της Λυρικής τον Φεβρουάριο του 2021, με τον Τάση Χριστογιαννόπουλο στον κεντρικό ρόλο. Σειρά είχε η Κοπεγχάγη, το πρώτο εξάμηνο του 2022, με άλλο βέβαια καστ. Το Γκέτεμποργκ θα ακολουθήσει στο τέλος του 2023, επίσης με άλλη διανομή. Και όλα αυτά θα μπορούσαν να είχαν γίνει ακόμη πιο περίπλοκα, αν η ήδη δύσκολη εξίσωση μιας συμπαραγωγής εν μέσω πανδημίας, δεν διευκολυνόταν από ένα γενικότερο κλίμα συνεργασίας και κατανόησης.
Μια συμπαραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με τη Βασιλική Οπερα της Δανίας και την Οπερα του Γκέτεμποργκ.
«Ξέρετε, από τη μέχρι τώρα εμπειρία μου», σχολιάζει ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Λυρικής, Γιώργος Κουμεντάκης, «υπάρχουν διευθυντές οπερών και σκηνοθέτες που μπορείς να συνεννοηθείς μαζί τους πολύ γρήγορα και εύκολα, εξαρχής. Και άλλοι, που μπορεί να υπάρχει προετοιμασία μηνών ή και ετών, και να μην είναι τόσο εύκολο να πάρεις άμεσα μια απόφαση. Με τον Τζον Φουλτζέιμς, τα πράγματα ήταν πολύ απλά και άμεσα. Πολύ γρήγορα δέχτηκε να είναι μέρος αυτής της ιδέας που είχαμε ως Εθνική Λυρική Σκηνή, σχετικά με την παραγωγή του “Ντον Τζοβάνι”. Αντίστοιχη επαφή είχαμε με το Γκέτεμποργκ και έτσι μπήκαμε και οι τρεις σε βαθιά νερά από την πρώτη στιγμή, με τα άλλα δύο μέρη να δέχονται, ως συμπαραγωγοί, να πραγματοποιηθεί το έργο εξ ολοκλήρου από την ΕΛΣ».
Αυτό, λοιπόν, που κάποτε ήταν όνειρο απρόσιτο –να στήνονται παραγωγές από τη Λυρική και στη συνέχεια να «πετάνε» στο εξωτερικό– αποτελεί, καιρό τώρα, πραγματικότητα. Συμβαίνει φυσικά και το αντίστροφο: όπερες που δεν δημιουργούνται στα εργαστήρια της Λυρικής, αλλά στις οποίες η τελευταία είναι συμπαραγωγός, να παρουσιάζονται και εδώ, όπως η «Μήδεια» του Κερουμπίνι από τη Μητροπολιτική Οπερα της Νέας Υόρκης, που θα δούμε την άνοιξη. Η «ενοικίαση» μιας αξιόλογης παραγωγής είναι μία ακόμη επιλογή. Και υπάρχει και ένα ακόμη ενδεχόμενο: «Τα πράγματα δεν φτάνουν πάντοτε σε ένα αίσιο αποτέλεσμα», λέει ο Γιώργος Κουμεντάκης και εξηγεί: «Αν σε μια διαδικασία συζητήσεων για κάποια συμπαραγωγή δεν συμφωνώ με κάτι, αν δεν ακούγεται η γνώμη μας, αν δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε για το ποιος θα είναι ο σκηνοθέτης και ποια η ιδέα που υπηρετείται στο συγκεκριμένο έργο, τότε μπορεί και να αποχωρήσουμε από τη συνεργασία». Ο «Ντον Τζοβάνι» δεν ήταν μια τέτοια περίπτωση, επομένως, αυτή τη φορά θα παρουσιαστεί στη Λυρική με τον Διονύση Σούρμπη στον πρωταγωνιστικό ρόλο, τη Μυρσίνη Μαργαρίτη ως Ντόνα Αννα, τον Βασίλη Καβάγια στον ρόλο του Ντον Οττάβιο και την Τσέλια Κοστέα ως Ντόνα Ελβίρα. Ο Τζον Φουλτζέιμς, καλλιτεχνικός διευθυντής μέχρι πρόσφατα της Οπερας της Δανίας, τοποθετεί τη δράση σε ένα σύγχρονο ξενοδοχείο, έναν τόπο συνάντησης πολλών ανθρώπων, όπου ο χρόνος παραμονής δεν είναι απεριόριστος – την αναβίωση της σκηνοθεσίας του έχει αναλάβει η Αϊλίν Μπόζοκ.
Οι δυσκολίες μιας παράστασης με διαφορετικούς ερμηνευτές
Πόσο δύσκολο ήταν όμως το ανέβασμα στην Κοπεγχάγη, με διαφορετικούς ερμηνευτές; «Αυτό ήταν ένα από τα πράγματα που συζητήσαμε εξαρχής: ότι θα κάνουμε μια παράσταση με αρκετά διαφορετικά καστ», λέει ο Τζον Φουλτζέιμς. «Η ερμηνεία του έργου λοιπόν έπρεπε να είναι “ανοικτή”, έτσι ώστε να επιτρέπει σε όλους τους περφόρμερ να βάζουν την προσωπική τους πινελιά και να δημιουργούν τη δική τους Ντόνα Αννα, τη δική τους Ντόνα Ελβίρα, τον δικό τους Ντον Τζοβάνι. Είναι κάτι που έχει να κάνει με τον τρόπο που φαντάζεσαι τους χαρακτήρες –χρειάζεται μια ευρυχωρία– αλλά έχει να κάνει και με τη σαφήνεια των ιδεών της παραγωγής και με τη σαφήνεια της διάδρασης μεταξύ των ερμηνευτών. Χρειάζεσαι μια εκπληκτική ομάδα από βοηθούς σκηνοθέτη, υπεύθυνους κινησιολογίας, διευθυντές σκηνής κ.ά., ώστε η δομή της παράστασης να είναι πολύ στέρεη και να μπορεί να αποδοθεί συνεκτικά με διαφορετικά καστ».
Υπάρχει κάποιο παράδειγμα που να δείχνει τις απαιτήσεις αυτής της μετάβασης; «Ενα καλό παράδειγμα είναι η “άρια της σαμπάνιας” –η άρια “Fin ch’han dal vino”– του Ντον Τζοβάνι», απαντά ο Τζον Φουλτζέιμς και συνεχίζει: «Τραγουδάει και λέει ότι πρόκειται να γίνει ένα πάρτι. Αποφασίσαμε να μετατρέψουμε το συγκεκριμένο σημείο σε χορευτικό κομμάτι και έτσι απέκτησε μια αίσθηση έντονης ενέργειας. Συγκεκριμένα, ο Ντον Τζοβάνι χορεύει μέσα σε ένα σιντριβάνι, κάτι που εκπέμπει μια ελευθερία. Αυτό όμως εξαρτάται και από τον ερμηνευτή. Η χορογραφία λοιπόν έπρεπε να προσαρμοστεί, ώστε να είναι κάθε φορά η σωστή, για όποιον κάθε φορά υποδύεται τον Ντον Τζοβάνι».
Το κοινό της Βασιλικής Οπερας της Δανίας, λέει ο Τζον Φουλτζέιμς, το οποίο θυμίζει σε γνώσεις και αγάπη για την όπερα εκείνο της Αθήνας, ανταποκρίθηκε θερμότατα στον συγκεκριμένο «Ντον Τζοβάνι». Τι εκτιμά ο ίδιος στο συγκεκριμένο έργο, με δεδομένο ότι πρόκειται για την ιστορία ενός ανθρώπου που προτιμά να πεθάνει από το να σταματήσει να αποπλανεί γυναίκες;
«Νομίζω ότι αν δούμε το έργο σαν να έχει να κάνει με έναν άντρα, τον Ντον Τζοβάνι, τότε δεν μας αφορά σήμερα», αποκρίνεται ο Τζον Φουλτζέιμς. «Αν όμως δούμε την ιστορία σαν να έχει να κάνει με τους ανθρώπους γύρω του, με τις επιθυμίες, τους πόθους, τις ελπίδες, τους φόβους και την ευθραυστότητά τους, τότε νομίζω ότι γίνεται πολύ σύγχρονη. Νομίζω ότι αντιμετωπίσαμε τον Ντον Τζοβάνι σαν κάποιον πάνω στον οποίο όλοι οι υπόλοιποι χαρακτήρες πρόβαλαν τις ελπίδες τους, τις επιθυμίες τους, τις ευχές τους. Για τον καθένα τους, ο Ντον Τζοβάνι αντιπροσωπεύει και κάτι άλλο. Και επίσης, ένα νήμα που διατρέχει όλο το έργο, είναι ο υπηρέτης του, ο Λεπορέλο. Και εκείνος συμβάλλει σε αυτό που είναι ο Ντον Τζοβάνι και αποτελεί μια πτυχή του».
Από τη μεριά του, ο Γιώργος Κουμεντάκης αντιμετώπισε την ιδέα του ξενοδοχείου σαν να ήταν ο ίδιος θεατής. «Αναλογίστηκα τις φορές που έχω βρεθεί κι εγώ, για δουλειά ή αναψυχή, σε δωμάτια ξενοδοχείων στο εξωτερικό», λέει ο Γιώργος Κουμεντάκης. «Οταν μπαίνουμε σε ένα τέτοιο δωμάτιο, έχουμε την αίσθηση ότι μας ανήκει, για όσο μένουμε εκεί. Κατάλαβα ωστόσο, από όσα έλεγε ο Τζον, ότι δεν είναι καθόλου έτσι. Το εκάστοτε δωμάτιο ανήκει και στους χιλιάδες που πέρασαν πριν από εμάς και που στο ίδιο κρεβάτι γέλασαν, έκλαψαν, μάλωσαν, έκαναν όνειρα, έκαναν σεξ ή και άφησαν την τελευταία τους πνοή. Είδα λοιπόν ότι η συγκεκριμένη μεταφορά υπηρετεί απόλυτα το λιμπρέτο και το προσεγγίζει με έναν τρόπο που αναδεικνύει την ουσία των σχέσεων, καθώς και το πώς είναι αυτός ο ακόλαστος Ισπανός ευγενής που περιφέρεται σαν να του ανήκει όλος ο κόσμος. Μπαίνοντας σε μια τέτοια συνθήκη, ανακαλύπτεις την άλλη εικόνα, τη φθορά, την ανθρώπινη αδυναμία και αυτό που αισθανόμαστε κι εμείς σε δωμάτια ξενοδοχείων. Ολες αυτές οι ιστορίες που περιέχονται εκεί, γίνονται στη συγκεκριμένη όπερα η ουσία της δραματουργίας».
