«Τουλάχιστον η συζήτηση άνοιξε». Αυτό θα μπορούσε να είναι η αρχή και το συμπέρασμα ενός διαλόγου που έχει μεν ξεκινήσει εδώ και καιρό, αλλά τις τελευταίες ημέρες ήρθε εμφατικά στο προσκήνιο από μια παράσταση που ετοιμάζεται στην Εθνική Λυρική Σκηνή. Η ταινία του Πάνου Κούτρα «Στρέλλα» (2009), με πρωταγωνίστρια μια διεμφυλική γυναίκα, θα μεταφερθεί σε όπερα. Ομως ο/η ηθοποιός πρέπει ή όχι να είναι τρανς; Πρέπει, λένε οι μεν (εξ ου και η οντισιόν για το έργο επαναλαμβάνεται και το τελικό μουσικό κείμενο «θα προσαρμοστεί», από τον συνθέτη Μιχάλη Παρασκάκη, «ανάλογα με το φωνητικό προφίλ των επιλεγμένων καλλιτεχνών»). Δεν είναι υποχρεωτικό, λένε άλλοι. Στον Καναδά, για παράδειγμα, μια όπερα γραμμένη από τρανς, το «Αs one», ερμηνεύτηκε από άντρα βαρύτονο και γυναίκα σοπράνο, πριν και μετά τη μετάβαση φύλου. Τέχνη σημαίνει εκτός των άλλων και ευρυχωρία. Αυτό ακριβώς. Συμπερίληψη και ορατότητα.
Η Φένια Αποστόλου, Ελληνίδα τρανς θεατρική σκηνοθέτις, πρώην χορευτής και χορογράφος, προτιμάει να αναφέρεται απλώς ως «ηθοποιός, χορογράφος, σκηνοθέτις» χωρίς τον προσδιορισμό τρανς. Στον δικό μας διάλογο-ερώτημα «για τα όρια του δικαιωματισμού στην τέχνη», συμβάλλει με μία επιπλέον επισήμανση: «Ο εξαιρετικός ηθοποιός Εντι Ρέντμεϊν είχε παραδεχθεί πως ήταν λάθος να υποδυθεί τον ρόλο ενός transgender χαρακτήρα στη ταινία “The Danish Girl” που κυκλοφόρησε το 2015. Είναι πολύ θετικό που μεγάλοι καλλιτεχνικοί οργανισμοί αρχίζουν να ενδιαφέρονται για έργα τέτοιας θεματογραφίας, αλλά καλό θα ήταν για να αποφεύγονται οι αστοχίες να συνεργάζονται με ανθρώπους που γνωρίζουν πολύ καλά τα gender politics».
Μπορεί ο «δικαιωματισμός» να παρεμβαίνει ώστε να προσδιορίζει το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα; Δεν πλήττεται η ελευθερία στην τέχνη μέσα από μια στενά ερμηνευμένη «πολίτικαλ κορέκτ» εκδοχή; Από τον Οθέλλο που «πρέπει» να είναι μαύρος, έναν γκέι ή τρανς ρόλο που «πρέπει» να ερμηνεύεται από γκέι ή τρανς ηθοποιό. Δεν ακυρώνεται η ουσία της υποκριτικής τέχνης εάν ο καθένας πρέπει να «είναι» αυτό που υποδύεται; Τα ερωτήματα και τις σκέψεις μας μοιραστήκαμε με τον Πάνο Κούτρα, τον Γάλλο σκηνοθέτη Ολιβιέ Πι και τη Φένια Αποστόλου.
Το λάθος ερώτημα
O διεθνής Ελληνας σκηνοθέτης και δημιουργός της «Στρέλλας» Πάνος Κούτρας, ο οποίος δεν έχει καμία εμπλοκή στην παραγωγή της όπερας πέραν των δικαιωμάτων που παραχώρησε, σχολιάζει:
«Οσο απογοητευτικό και αν είναι ότι μία δεκαετία μετά τη “Στρέλλα”, η τρανς ορατότητα παραμένει… ζητούμενο, η συζήτηση που άνοιξε ξανά με αφορμή τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Στρέλλας στην όπερα της Λυρικής οφείλει να μείνει ανοιχτή. Σε όλο μου το έργο, τόσο από τη θέση του δημιουργού όσο και αυτή του ακτιβιστή, προσπάθησα πολύ για την αντιπροσώπευση μειονοτήτων, διεκδικώντας και κερδίζοντας μερίδιο στον μεγάλο αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η “Στρέλλα” δεν θα είχε γίνει ποτέ –και δεν θα είχε νόημα να γίνει– αν δεν είχε βρεθεί μια ταλαντούχα τρανς γυναίκα όπως η Μίνα Ορφανού, ένα χρόνο ύστερα από εντατικό –street και όχι μόνον– κάστινγκ. Το “Xenia” δεν θα είχε νόημα εάν οι πρωταγωνιστικοί ρόλοι δεν ερμηνεύονταν από δύο ταλαντούχους ηθοποιούς αλβανικής καταγωγής (Κώστας Νικούλι και Νίκος Γκέλια), σε ένα ηχηρό μήνυμα για την ιθαγένεια των μεταναστών δεύτερης γενιάς. Το ίδιο και για τον κωφό ηθοποιό Γιάννη Διαμαντή στην “Αληθινή ζωή”.
Το αν ακυρώνεται η ουσία της υποκριτικής τέχνης, εάν ο καθένας πρέπει να “είναι” αυτό που υποδύεται, είναι το λάθος ερώτημα στη συζήτηση της ίσης αντιπροσώπευσης. Ειδικά όταν μιλάμε για την ορατότητα μειονοτήτων που ανέκαθεν βρίσκονταν στο περιθώριο, τόσο στη ζωή όσο και στην τέχνη. Οσο υπάρχουν ομοφοβία, τρανσοφοβία, ρατσιστικές διακρίσεις. Οσο υπάρχει στον πλανήτη έστω και μία χώρα (αυτήν τη στιγμή είναι 70!) όπου η ομοφυλοφιλία είναι παράνομη. Οσο σε μια χώρα σαν την Ελλάδα, τα προβλήματα των μειονοτήτων παραμένουν άλυτα και οι σχολές θεάτρου μέχρι πρότινος δεν δέχονταν τρανς άτομα, αξίζει τον κόπο ο παραπάνω χρόνος και κόπος ώστε να βρεθεί μια τρανς γυναίκα για τον ρόλο μιας τρανς γυναίκας, ένας ανάπηρος για τον ρόλο ενός ανάπηρου, ένας μιγάς για τον ρόλο του Οθέλλου. Οι αντιδράσεις εναντίον της πολιτικής ορθότητας στις συγκεκριμένες περιπτώσεις ας γίνουν καλύτερα αντιδράσεις κατά της ανισότητας των δικαιωμάτων και των ευκαιριών ανάμεσα στους πολίτες της ίδιας χώρας».
Μπορεί ο «δικαιωματισμός» να παρεμβαίνει ώστε να προσδιορίζει το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα; Πλήττεται η ελευθερία στην τέχνη;
Ο Ολιβιέ Πι, ο κορυφαίος Γάλλος σκηνοθέτης (θα συνεργαστεί εκ νέου με την Εθνική Λυρική Σκηνή στη «Μαντάμ Μπατερφλάι» τον Ιούνιο του 2023), που αυτοπροσδιορίζεται «ομοφυλόφιλος και καθολικός», διευκρινίζει εξαρχής «ότι το φύλο μας δεν αποτελεί βιολογικό τεκμήριο αλλά πολιτισμική κατασκευή. Επιπλέον, αυτή η κατασκευή δικαιούται να είναι ρευστή και να εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου».
Η… κατασκευή του φύλου
Και συνεχίζει: «Η ηλικία μας είναι επίσης, εν μέρει, μια πολιτισμική κατασκευή και στο ασυνείδητό μας δεν καταγράφεται η ταυτότητα συνδεδεμένη με την ηλικία ή με το φύλο. Πιστεύω επίσης ότι είναι δύσκολο να γίνει αποδεκτό ότι ορισμένες μειονότητες, σεξουαλικές ή άλλες, γελοιοποιούνται από την κυρίαρχη τάξη. Στο μαύρο πρόσωπο αναπαράγεται μια απαράδεκτη αποικιακή αντίληψη, ο τρόπος που αναπαρίστανται οι ομοφυλόφιλοι εξακολουθεί να είναι πολύ υποτιμητικός και τα τρανς άτομα περιορίζονται σε προσβλητικά κλισέ. Οι αναπαραστάσεις πρέπει να αλλάξουν, και αυτό είναι θέμα τόσο πολιτικό όσο και καλλιτεχνικό.
Ως σκηνοθέτης έρχομαι συχνά αντιμέτωπος με λυρικά έργα που εμπεριέχουν ρατσιστικά στοιχεία μιας άλλης εποχής. Προσπαθώ να τα ανατρέψω. Πιστεύω ότι το θέατρο πρέπει να δείχνει ότι οι ταυτότητες φύλου είναι αυταπάτη. Προσωπικά, πιστεύω ότι έχω το δικαίωμα να παίξω μια γυναίκα, μια τρανς γυναίκα, έναν τρανς άντρα κ.ο.κ. Και πρέπει να το κάνω με ευφυΐα, τέχνη και σεβασμό.
Ορισμένες ερμηνείες ετεροφυλοφίλων που υποδύθηκαν ρόλο ομοφυλοφίλου χωρίς να τον μετατρέπουν σε καρικατούρα ισχυροποιούν τον ισχυρισμό μου ότι η προσωπική μας ταυτότητα και ο ρόλος που υποδυόμαστε συγχέονται μόνο στις αισθητικές αντιλήψεις που έχουν ως κέντρο τον ρεαλισμό. Στη μη ρεαλιστική αισθητική, μπορούμε να “ενδυθούμε”, για παράδειγμα, όλες τις μάσκες. Οπως με την ιαπωνική “οναγκάτα” (σ.σ. του θεάτρου Καμπούκι), όπου συχνά ένας γέρος άνδρας αναπαριστά μια νέα γυναίκα.
Ελπίζω να υπάρχουν πολλοί τρανς καλλιτέχνες στις θεατρικές σκηνές και στα κινηματογραφικά πλατό, ελεύθεροι να ερμηνεύσουν όλους τους ρόλους. Δεν μπορούμε να τους περιορίσουμε στους ρόλους των τρανς ανθρώπων.
Κι εγώ, με δηλωμένη την cis ταυτότητά μου, θα ήθελα να δείξω τη ρευστότητά μου στη σκηνή και να έχω το δικαίωμα να το κάνω. Αλλά δεν θα ήθελα να προσβάλω τις κοινότητες των οποίων η αξιοπρέπεια δεν είναι ακόμη εξασφαλισμένη από την πατριαρχική κοινωνία. Τουλάχιστον η συζήτηση έχει ανοίξει».
«Η τέχνη οφείλει να έχει ανοιχτά – ελεύθερα σύνορα»
Η Φένια Αποστόλου συμβάλλει στον διάλογο από τη δική της πλευρά: «Η τέχνη οφείλει να είναι ένα βήμα μπροστά ή, τουλάχιστον, να μπορεί να συμβαδίζει με την εποχή της. Πριν από πέντε χρόνια ψηφίστηκε η νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου. Επειτα από πολλούς αγώνες που οργανώσεις, σωματεία και φωτισμένοι άνθρωποι έκαναν, ήρθε στο τέλος και η πολιτεία και έδωσε ένα πράσινο φως στα τρανς άτομα προς την κανονικότητα. Εκανε, δηλαδή, το αυτονόητο, έδωσε τη δυνατότητα σε τρανς γυναίκες και τρανς άνδρες να αλλάξουν τη ταυτότητα του φύλου που τους αποδόθηκε κατά τη γέννηση και να βγάλουν μια νέα ταυτότητα του φύλου στο οποίο ανήκουν, για να μπορούν να ζουν κανονικά χωρίς προβλήματα και κακοποιητικές συμπεριφορές στην καθημερινότητά τους.
Η τέχνη οφείλει να έχει ανοιχτά – ελεύθερα σύνορα, αλλά και να είναι δίκαιη ως προς τους εκφραστές της, έτσι ώστε όλοι – όλες – όλα μας να μπορέσουμε να εκφραστούμε μέσα από αυτήν και αυτή μέσα από εμάς.
Ο κινηματογράφος, που τον απασχολεί ως μέσο να καταγράψει το ‘”σήμερα”, δίνει σενάρια με τρανς χαρακτήρες αντίθετα από το σύγχρονο θέατρο, που σπάνια βλέπουμε στην Ελλάδα έργα με τέτοιους χαρακτήρες επί σκηνής. Πρέπει να αρχίζει να αλλάζει αυτό και είναι και η πρόταση που έκανα στον καλλιτεχνικό διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου κ. Γιάννη Μόσχο, στην ανοιχτή συζήτηση που έγινε για το ελληνικό θέατρο στην εποχή του #MeToo και που είχα την τιμή να με προσκαλέσει ως ομιλήτρια, όπου πρότεινα να γίνει μια προκήρυξη για συγγραφή νέων έργων υπό την προϋπόθεση στην πλοκή να υπάρχει τουλάχιστον ένας τρανς ή ένας non-binary χαρακτήρας.
Ενας σπουδαίος κινηματογραφικός τρανς χαρακτήρας είναι και η Στρέλλα, η οποία με τη μοναδική ερμηνεία της Μίνας Ορφανού κέρδισε για πρώτη φορά τρανς γυναίκα το βραβείο Α΄ γυναικείου ρόλου στο Φεστιβάλ Θεσσαλο-νίκης το 2010.
Ο συγκεκριμένος ρόλος επιβάλλεται να ερμηνευτεί αποκλειστικά και μόνον από διεμφυλική γυναίκα, όχι μόνο σαν ζήτημα συμπερίληψης, αλλά και από ανάγκη να αποδοθεί σωστά ως προς το νόημα και την πλοκή του έργου, έτσι ώστε να μην ακυρωθεί σκηνικά σε οποιαδήποτε άλλη μεταφορά του. Μια drag queen περσόνα θα λειτουργούσε ως καρικατούρα ή σαν μασκαράτα ενός ρόλου, που έχει στη βάση του την απλότητα και την κανονικότητα ως εικόνα και αύρα· ένα κορίτσι της διπλανής πόρτας θα έλεγα. Αλλά και μια cis γυναίκα δεν θα μπορούσε να βγάλει τη δυναμική και τη συγκίνηση ως σκηνικό σώμα και θα λειτουργούσε “παράφωνα” στο εννοιολογικό σύμπαν του έργου.
Οι τρανς ρόλοι είναι ελάχιστοι προς το παρόν και δικαιωματικά θα πρέπει να ερμηνεύονται από τρανς καλλιτέχνες».
