Oταν την προηγούμενη εβδομάδα ο βιολιστής Μάικλ Μπάρενμποϊμ βρέθηκε στη Ροτόντα της Θεσσαλονίκης προκειμένου να παραλάβει το βραβείο «Αυτοκράτειρα Θεοφανώ» του ομώνυμου ιδρύματος εκ μέρους του πατέρα του, του σπουδαίου μαέστρου Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ (ο οποίος απουσίαζε λόγω προβλημάτων υγείας), το κύριο συναίσθημα που ένιωσε ήταν, όπως λέει, «μεγάλη τιμή». Το βραβείο εξάλλου θεσπίστηκε για να στρέψει τα βλέμματα σε όσους συμβάλλουν στη γεφύρωση των πολιτισμικών διαφορών της Ευρώπης και του κόσμου, και ο Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ έχει εργαστεί παθιασμένα προς αυτήν την κατεύθυνση: πολέμιος του αντισημιτισμού, αλλά και της επεκτατικής δραστηριότητας του ισραηλινού κράτους, ίδρυσε το 1999 μαζί με τον Παλαιστίνιο διανοούμενο Εντουαρντ Σαΐντ τη West-Eastern Divan Orchestra, με μουσικούς από το Ισραήλ και τη Μέση Ανατολή. Η δράση της ορχήστρας, βέβαια, εκτείνεται πλέον σε ολόκληρο τον κόσμο και ίσως γι’ αυτό ο εξάρχων της, Μάικλ Μπάρενμποϊμ, αισθάνθηκε και κάτι ακόμη σε εκείνη την απονομή: «Η παραλαβή του βραβείου», σημειώνει ο μουσικός, «συνεπάγεται για μένα και μια ευθύνη απέναντι στην προσπάθεια να κρατήσουμε της ιδέες της ορχήστρας ζωντανές και γεμάτες νόημα. Χαίρομαι που μπορώ να το κάνω και χαίρομαι που παίξαμε με το σύνολό μου (σ.σ.: το οκτέτο West-Eastern Divan Ensemble) στην τελετή. Το σημαντικότερο μήνυμά μας είναι ότι παίζουμε μαζί. Και για να το μεταδώσουμε, δεν έχουμε παρά να κάνουμε αυτό ακριβώς».
Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης, όπου πραγματοποιήθηκε η απονομή του βραβείου, είναι ένα μνημείο με ρωμαϊκή, βυζαντινή, οθωμανική και χριστιανική ιστορική ταυτότητα. Ο Μάικλ Μπάρενμποϊμ λέει ότι ένας τέτοιος χώρος δεν μπορεί να συγκριθεί με άλλον, ωστόσο, μνημονεύει και παλιότερες συναυλίες του με την ορχήστρα West-Eastern Divan σε μέρη όπως ο καθεδρικός ναός της Κόρδοβα, που υπήρξε χριστιανική εκκλησία, μουσουλμανικό τέμενος και εβραϊκή συναγωγή. Φυσικά, η σημασία τού να παίζει κανείς με μια τέτοια ορχήστρα ενισχύεται και από τον ευρύτερο γεωπολιτικό χαρακτήρα μιας περιοχής, όπως για παράδειγμα τα σύνορα Νότιας και Βόρειας Κορέας, όπου η West-Eastern Divan έπαιξε περίπου πριν από δέκα χρόνια. Και βέβαια είναι και εκείνη η συναυλία στη Ραμάλα το 2005, που έδωσε τη δυνατότητα σε μουσικούς από το Ισραήλ, την Αίγυπτο, τη Συρία, τον Λίβανο και αλλού να παίξουν μαζί στη Δυτική Οχθη.
«Κάτι συνέβη εκεί, κάτι απίθανο και εξωφρενικό», θυμάται ο Μάικλ Μπάρενμποϊμ. «Η συναυλία καταγράφηκε και στην ταινία “Η γνώση είναι η αρχή”, της οποίας ο τίτλος είναι πολύ ταιριαστός. Γιατί η βασική προσέγγισή μας σε ό,τι κάνουμε, είναι ότι όσο περισσότερο γνωρίζεις τον άλλον, τόσο πιθανότερο είναι να αποδεχτείς το ποιος είναι. Η γνώση δεν λύνει όλα τα προβλήματα, το να την αποκτήσεις όμως είναι το ελάχιστο που μπορείς να κάνεις. Ο βασικός λόγος που η μισαλλοδοξία έχει επεκταθεί σε τέτοιο βαθμό είναι η άγνοια».
Υπήρξε άραγε κάποια στιγμή που ο ίδιος διαπίστωσε για πρώτη φορά ότι η μουσική έχει αυτόν τον «ειρηνευτικό» χαρακτήρα; «Για να είμαι ειλικρινής, η μουσική δεν έχει στα αλήθεια τέτοιο ρόλο – δεν μπορεί να τον έχει», αποκρίνεται ο μουσικός. «Αν ήταν τόσο εύκολο, θα το κάναμε συνέχεια: θα παίζαμε όπου χρειάζεται και θα επικρατούσε η ειρήνη. Αυτό που κάνει η μουσική, είναι να λειτουργεί σαν ένα μέσο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, να μεταλαμπαδεύει ιδέες περίπλοκες. Διαθέτει μια δύναμη ενωτική, επειδή δεν βασίζεται στις λέξεις και, επομένως, μπορεί να κατανοηθεί και να ερμηνευτεί με πολλούς τρόπους. Αυτό δεν σημαίνει ότι φέρνει την ειρήνη. Μπορεί να συγκεντρώσει τους ανθρώπους σε ένα δωμάτιο. Και για να απαντήσω στην ερώτησή σας, είναι κάτι που το καταλαβαίνεις από νωρίς, από την πρώτη φορά που πας σε ένα κοντσέρτο. Προτού ξεκινήσει, όσους θεατές και αν χωράει η αίθουσα, όλοι τους κάνουν κάτι διαφορετικό: μιλούν στον διπλανό τους, κοιτούν το κινητό τους κ.λπ. Και τη στιγμή που αρχίζει η συναυλία, όλοι συγκεντρώνονται στο ίδιο πράγμα. Αυτή η συλλογική αντίδραση σε κάτι που συμβαίνει, στη μουσική, είναι σε κοινωνικό επίπεδο μαγευτική και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα».
Η γνώση δεν λύνει όλα τα προβλήματα, το να την αποκτήσεις όμως είναι το ελάχιστο που μπορείς να κάνεις. Ο βασικός λόγος που η μισαλλοδοξία έχει επεκταθεί σε τέτοιο βαθμό είναι η άγνοια.
Κατά κάποιον τρόπο, ένα τόσο ασαφές «ειρηνευτικό» πνεύμα δεν περιλαμβάνεται καν στα προσόντα που πρέπει να έχει κάποιος για να παίξει με την ορχήστρα West-Eastern Divan. «Οι μουσικοί δεν επιλέγονται για να παίξουν στην ορχήστρα με βάση τον χαρακτήρα τους, ούτε κάνουμε εκτεταμένες συνεντεύξεις μέχρι να ανακαλύψουμε τις “ειρηνευτικές” ιδιότητές τους», εξηγεί ο Μάικλ Μπάρενμποϊμ. «Αυτό που όντως συμβαίνει, είναι ότι λόγω του τρόπου που λειτουργούμε σαν ομάδα, έρχονται σε εμάς άνθρωποι που είναι ήδη ανοιχτοί σε αυτόν τον τρόπο σκέψης. Και αν δεν είναι, τείνουν να προσαρμόζονται στη δεκτικότητα και στην περιέργεια για τον άλλον. Στο κάτω κάτω, αυτό κάνουμε. Δίνουμε βαρύτητα στη γνώση και στον ανθρωπισμό, γιατί πιστεύουμε ότι κάνουν τη διαφορά».
Η πορεία του
Ο 37χρονος σήμερα Μάικλ Μπάρενμποϊμ είναι πρώτο βιολί της ορχήστρας West-Eastern Divan ήδη από τα 18 του χρόνια, ωστόσο, η πιο προσωπική του μουσική πορεία ξεκίνησε το 2011, στην Κολωνία, όπου ερμήνευσε το ιδιαίτερα απαιτητικό Κοντσέρτο για βιολί του Αρνολντ Σόενμπεργκ μαζί με τη Mahler Chamber Orchestra, υπό τη διεύθυνση του Πιερ Μπουλέζ. Επανέλαβε το ίδιο επίτευγμα αρκετές φορές, με διάφορα σημαντικά σύνολα και μαέστρους, ενώ έχει δώσει ρεσιτάλ στις μεγαλύτερες αίθουσες του κόσμου και έχει ηχογραφήσει έργα Μπαχ, Μπάρτοκ, Παγκανίνι, Μότσαρτ κ.ά. για δισκογραφικές όπως η Deutsche Grammophon. Προτιμά, πάντως, να παίζει κάθε τόσο διαφορετικά στυλ και έργα, από ποικίλες χρονικές περιόδους και συνθέτες: «Οταν δεν περιορίζω το ρεπερτόριό μου, λειτουργώ καλύτερα», σχολιάζει.
Αραγε υπάρχει και κάποια συμβουλή του Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ που τον έχει βοηθήσει ιδιαιτέρως; «Το σημαντικότερο μάθημα που πήρα από τον πατέρα μου», καταλήγει ο Μάικλ Μπάρενμποϊμ, «είναι ότι μπορείς να παίξεις μουσική μόνο αν της είσαι 100% αφοσιωμένος. Αν δεν είσαι έτοιμος για κάτι τέτοιο, το πράγμα δεν θα λειτουργήσει».
