Τζορτζ Στάινερ
«Eνα μακρύ Σάββατο»
μτφρ.: Θάνος Σαμαρτζής
εκδ. Δώμα, σελ. 152
Δάσος του Ετεσμπεργκ, 1776. Επειτα από έναν σύντομο περίπατο, ο Γκαίτε αποφασίζει να ξεκουραστεί για λίγο στην αγαπημένη του δρυ. Είναι το δέντρο όπου, κάποια χρόνια πριν, συναντούσε τη Σαρλότε φον Στάιν. Στον κορμό του είναι ακόμη χαραγμένο το όνομά της. Το κοιτάζει και αμέσως βυθίζεται σε σκέψεις. Είναι η στιγμή που θα εμπνευστεί ένα από τα πιο φημισμένα ποιήματά του. Πρόκειται για το «Νυχτερινό τραγούδι του διαβάτη»: τη συγκινητική προσευχή ενός ανθρώπου που, αποκαμωμένος απ’ τη σκληρή ζωή, ζητάει απ’ τον Θεό λίγη γαλήνη.
1937. Τα Waffen SS αποφασίζουν να φτιάξουν στο Ετεσμπεργκ ένα θηριώδες στρατόπεδο συγκέντρωσης. Μια τεράστια έκταση του δρυμού υλοτομείται. Κόβονται και εκριζώνονται εκατοντάδες δέντρα. Οχι όμως, η δρυς του Γκαίτε. Αυτή μένει εκεί όρθια, να παρατηρεί από ψηλά τους πάνω από πενήντα χιλιάδες Εβραίους, Ρομά και ομοφυλόφιλους που –όσο κι αν προσεύχονται– δεν θα βρουν γαλήνη, αλλά έναν άγριο και κτηνώδη θάνατο.
Στο «Eνα μακρύ Σάββατο», το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Δώμα, ο Τζορτζ Στάινερ (1929-2020) θέτει το ζήτημα με έναν τρόπο απερίφραστο: Σήμερα «ξέρουμε ότι ένας άνθρωπος μπορεί να διαβάζει Γκαίτε ή Ρίλκε το βράδυ, να παίζει Μπαχ και Σούμπερτ και να πηγαίνει το πρωί για δουλειά στο Αουσβιτς». Οπότε το ερώτημα, σύμφωνα με τον Γαλλοαμερικανό στοχαστή, καθίσταται οδυνηρά απλό: Πόσο νόημα μπορεί να έχει ο πολιτισμός σε μια εποχή τόσης αγριότητας;
Tο ερώτημα, σύμφωνα με τον Γαλλοαμερικανό στοχαστή, καθίσταται οδυνηρά απλό: Πόσο νόημα μπορεί να έχει ο πολιτισμός σε μια εποχή τόσης αγριότητας;
Το βιβλίο είναι ο καρπός μιας σειράς συζητήσεων μεταξύ του Στάινερ και της Λορ Αντλέρ, Γαλλίδας δημοσιογράφου, επιμελήτριας εκδόσεων και συγγραφέως. Σε αυτό το σύντομο πανόραμα ζωής, ο μεγάλος αυτός στοχαστής μάς εισάγει σε κεντρικά θέματα του έργου του, όπως ο εβραϊσμός, η ψυχανάλυση, η μουσική, η ανθρώπινη δημιουργικότητα, η ματαιότητα της ύπαρξης, η προσμονή μιας αβέβαιης λύτρωσης.
Γεννημένος στη Γαλλία από εύπορη οικογένεια Εβραίων της Βιέννης, ο Στάινερ πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του στο Παρίσι και στη συνέχεια, εξαιτίας της επέλασης των ναζί, στη Νέα Υόρκη. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, στο Χάρβαρντ και, τέλος, στην Οξφόρδη. Δίδαξε για πολλά χρόνια στο Κέμπριτζ και στη Γενεύη, καθώς και σε πολλά άλλα κορυφαία πανεπιστήμια, ενώ εξέδωσε δεκάδες κριτικές μονογραφίες, εκατοντάδες δοκίμια, άρθρα και βιβλιοκριτικές, αλλά και μυθιστορήματα.
Ο Στάινερ υπήρξε ένας αυθεντικός δημόσιος διανοούμενος: πάντα σε επιφυλακή και σ’ εγρήγορση, πάντα σε θέση μάχης. Πολυσχιδής, πολύγλωσσος και πολυμαθής, δεν χαρίστηκε ποτέ σε κανέναν, αλλά ούτε και κανείς του χαρίστηκε ποτέ.
Είναι αλήθεια ότι ο Στάινερ διέθετε φανατικούς θαυμαστές, αλλά και αρκετούς επικριτές. Από τη μία πλευρά έστεκαν όσοι θαύμαζαν την εικονοκλαστική ευρυμάθεια και επιχειρηματολογία του· από την άλλη, εκείνοι που τον θεωρούσαν επιδερμικό, υπερόπτη και όχι πάντα ακριβή στα λεγόμενά του.
Σε κάθε περίπτωση, ο Στάινερ διέθετε ένα πνεύμα τρομακτικά ευέλικτο και οικουμενικό. Ηταν ικανός να κορφίζει και να συνθέτει με εκνευριστική πολλές φορές επιδεξιότητα τις σκέψεις των τιτάνων του ανθρώπινου πνεύματος. Ναι, ο «διαολεμένος» αυτός στοχαστής μπορούσε να ξεκινήσει μια πρόταση με τον Πυθαγόρα, να περάσει στον Αριστοτέλη, να κάνει μια μνεία στον Δάντη και αφού σταματήσει με μια άνω τελεία στον Νίτσε, να καταλήξει θριαμβευτικά στον Τολστόι.
Συνοψίζοντας, το «Ενα μακρύ Σάββατο», βάζοντας στην άκρη κάποιες στιγμές πιθανής αμηχανίας, έχει να προσφέρει πολλά στον μη βιαστικό αναγνώστη. Ο Στάινερ μας προσφέρει μια ανεκτίμητης αξίας μαρτυρία για τη ζωή και το έργο του. Σε αυτή την πλούσια σε περιεχόμενο μαρτυρία, γνωστοποιεί την ανεξάντλητη θέλησή του να ακούει, να μαθαίνει και να προσπαθεί να καταλάβει, αρνούμενος να αφεθεί στις γνώμες των άλλων. Ομολογεί τον μαχητικό πεσιμισμό του. Αναγνωρίζει την απερινόητη τυχαιότητα της ύπαρξης. Ενώ, τέλος, δεν φοβάται να παραδεχτεί ότι όσο κι αν κόπιασε, υπάρχουν πολλά στο ανθρώπινον που τελικά ποτέ δεν κατάλαβε.
Ας κλείσουμε εδώ. Σε αυτό το βασανιστικό tramonto del sole μιας Ευρώπης που μοιάζει εξαντλημένη και ολοένα και πιο απάνθρωπη, ο Στάινερ μας ψιθυρίζει να δείξουμε σθένος και να μη φοβηθούμε. Μας καλεί να διασχίσουμε με επιμονή και θάρρος αυτό το μακρύ Σάββατο του αγνώστου, ρίχνοντας τα δίχτυα μας «στα ποτάμια, στα βόρεια του μέλλοντος…».
