JONATHAN FREEDLAND
The Escape Artist
εκδ. Harper, 2022, σελ. 400
Γεννημένος το 1924 στη δυτική Σλοβακία ο Βάλτερ Ρόζενμπεργκ, πριν συμπληρώσει τα 18 του χρόνια, εκτοπίστηκε τον Ιούνιο 1942 στο Αουσβιτς. Δύο χρόνια αργότερα, τον Απρίλιο 1944, με τον 25χρονο συμπατριώτη του Αλφρεντ Βέτσλερ ήταν οι πρώτοι Εβραίοι που κατάφεραν να αποδράσουν από το «εργοστάσιο του θανάτου». Γνωστός ως Ρούντολφ Βρμπα, με τη μετονομασία του μετά την απόδραση, αφοσιώθηκε με πείσμα στην αποκάλυψη της αλήθειας για τη φρίκη που βίωσε, ελπίζοντας ότι έτσι θα σώζονταν όσο το δυνατόν περισσότερες αθώες ζωές, μέχρι τη συντριβή του ναζισμού.
Τη συναρπαστική ιστορία του, που διαβάζεται σαν θρίλερ, αναδεικνύει ο βραβευμένος αρθρογράφος της εφημερίδας Guardian και συγγραφέας Τζόναθαν Φρίντλαντ στο βιβλίο του «Ο δεξιοτέχνης της απόδρασης», για τη συγγραφή του οποίου μίλησε με τις δύο συζύγους του πρωταγωνιστή και αξιοποίησε αρχεία και μαρτυρίες. Από τη στιγμή που μεταφέρθηκε στο Αουσβιτς, ο έφηβος Ρόζενμπεργκ ήταν αποφασισμένος να καταστρώσει ένα σχέδιο απόδρασης, που για να στεφθεί με επιτυχία απαιτούσε υπομονή και μεθοδική οργάνωση. Πολύγλωσσος, αυτόπτης μάρτυρας από διάφορα πόστα όλων των σταδίων της μαζικής σφαγής κατέγραφε στη μνήμη του τα πάντα, τον αριθμό των τρένων του θανάτου και των επιβατών τους, τη διαλογή των μελλοθανάτων, των λίγων που προορίζονταν ως σκλάβοι καταναγκαστικής εργασίας και των πολλών που οδηγούνταν αμέσως στους θαλάμους αερίων και στα κρεματόρια. Από το λιγοστό φαγητό τους συμπέρανε τον τόπο προέλευσής τους, ελιές και χαλβάς σήμαιναν Θεσσαλονίκη.
Μυστικότητα και εξαπάτηση
Οι αποκαλύψεις των Βρμπα και Βέτσλερ έγιναν αφορμή για να σωθούν 200.000 Εβραίοι της Βουδα- πέστης, που επρόκειτο να απελαθούν στο Αουσβιτς τη 10η Ιουλίου 1944.
Η γενοκτονία των Εβραίων της Ευρώπης ήταν καλυμμένη από τους ναζί με μυστικότητα και εξαπάτηση. Οι διαταγές αναφέρονταν σε «μετεγκατάσταση», με αποτέλεσμα οι εκτοπισμένοι να έχουν την ψευδαίσθηση ότι θα άρχιζαν μια νέα ζωή παίρνοντας μαζί τους παιγνίδια των παιδιών, ακόμη και κατσαρόλες. Μετά ένα εφιαλτικό ταξίδι, περίπου 1.000 στοιβαγμένοι σαν ζώα στο τρένο βλέποντας την επιγραφή «Η εργασία απελευθερώνει», πίστευαν ότι η ταλαιπωρία τους είχε τελειώσει. Αμέσως όμως αντίκριζαν τον θάνατο, που παραμόνευε παντού, από τύφο, ασιτία, σφαίρα, ρόπαλο ή από τα δηλητηριώδη αέρια Zyklon Β.
Το Αουσβιτς-Μπιρκενάου εκτός από μηχανή θανάτου είχε γίνει και μηχανή πλουτισμού για το Τρίτο Ράιχ. Μόνο από τα χρυσά δόντια των θυμάτων στη διετία 1942-1944 παρήχθησαν έξι τόνοι χρυσού και το 1942 από όλα τα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Πολωνία η αξία από τα τιμαλφή που κατασχέθηκαν υπολογιζόταν σε 2 δισ. δολάρια με τιμές 2020.
Το βιβλίο περιγράφει πώς οι δύο νεαροί κρατούμενοι έθεσαν σε εφαρμογή το παράτολμο σχέδιο απόδρασής τους, κρυμμένοι σε έναν αυτοσχέδιο κρυψώνα επί τρεις ημέρες και νύχτες (7-10 Απριλίου), όσο διαρκούσε η αναζήτηση των φυγάδων από τα Ες Ες. Με ευρηματικότητα και τύχη διέσχισαν για 10 ημέρες βάλτους, βουνά και ποτάμια με προορισμό τη Σλοβακία, όπου έφτασαν στις 21 Απριλίου. Σκοπός τους ήταν να κρούσουν αμέσως τον κώδωνα του κινδύνου συντάσσοντας μια λεπτομερή 32σέλιδη αναφορά για τη βαρβαρότητα που έζησαν, περιγράφοντας με σχέδια και ψυχρά στοιχεία τη συστηματική εξόντωση, μεταξύ Απριλίου 1942 και Απριλίου 1944, 1,7 εκατομμυρίου Εβραίων, εκ των οποίων 45.000 από την Ελλάδα. Το ζητούμενο ήταν να ευαισθητοποιηθεί η διεθνής κοινή γνώμη και να κινητοποιηθούν συμμαχικές κυβερνήσεις και εβραϊκές οργανώσεις, ώστε να σταματήσει το μακελειό.
Υλικό από την έκθεσή τους δημοσιεύθηκε δύο μήνες αργότερα, στις 24 Ιουνίου, πρώτα στη Neue Zürcher Zeitung και στη συνέχεια σε άλλες ελβετικές εφημερίδες, για να ακολουθήσουν οι New York Times στις 3 Ιουλίου. Εκτός από τις εβραϊκές οργανώσεις ενήμεροι ήταν επίσης ο Πάπας, ο Ρούζβελτ και ο Τσώρτσιλ, χωρίς όμως οι δύο τελευταίοι να αναλάβουν στρατιωτική δράση για να σταματήσουν το κακό. Ο αεροπορικός βομβαρδισμός των σιδηροδρομικών γραμμών που κατέληγαν στο Αουσβιτς απορρίφτηκε ως μη πρακτική επιλογή, όπως αποκλείστηκε και ο βομβαρδισμός του στρατοπέδου συγκέντρωσης υπό τον φόβο ότι πολλοί Εβραίοι θα σκοτώνονταν από συμμαχικά πυρά. Ετσι η σωτηρία από τον ουρανό δεν ήλθε ποτέ για τους μελλοθανάτους. Τελικά πάντως σώθηκαν οι 200.000 Εβραίοι της Βουδαπέστης, που επρόκειτο να απελαθούν στο Αουσβιτς τη 10η Ιουλίου ύστερα από συμμαχική πίεση προς τον αντιβασιλέα της Ουγγαρίας, Μίκλος Χόρτι, αφού ήδη είχαν σταλεί στα κρεματόρια 434.000 Εβραίοι της ουγγρικής υπαίθρου.
Αντίθετα με τον Βέτσλερ, ο οποίος παρέμεινε στην Μπρατισλάβα και πέθανε «πικραμένος και ξεχασμένος», ο Βρμπα συνέχισε τις αποδράσεις του. Ως βιοχημικός ερευνητής, που ταξίδευε στο εξωτερικό, διέφυγε από την Τσεχοσλοβακία τη δεκαετία του ’50, πρώτα στο Ισραήλ και στη συνέχεια στην Αγγλία, για να καταλήξει ως επίκουρος καθηγητής Ιατρικής στο Βανκούβερ του Καναδά, όπου πέθανε το 2006. Ασυμβίβαστος, συχνά παρανοϊκός, έγινε σφοδρός επικριτής της ηγεσίας των εβραϊκών οργανώσεων σε Ουγγαρία και Σλοβακία, «γιατί πούλησαν τη ψυχή τους στον διάβολο», κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ενδιάμεσα κατέθεσε ως μάρτυρας σε αρκετές δίκες ναζί και αρνητών του Ολοκαυτώματος και έδωσε πολύωρη συνέντευξη για το περίφημο ντοκιμαντέρ του Κλοντ Λανζμάν «Shoah».
Για τον συγγραφέα ο υπόλοιπος κόσμος, ενώ ήταν ενήμερος της «Τελικής Λύσης», αδράνησε από σκεπτικισμό ή προκατάληψη. Ο Βρμπα δεν θεωρούσε τον εαυτό του ήρωα, γιατί, παρότι με τη δράση του έσωσε 200.000 ζωές, δεν κατάφερε να σώσει πολλούς άλλους («σώζοντας μια ζωή είναι σαν να σώζεις όλο τον κόσμο»). Μπορεί η σκιά του Αουσβιτς να τον ακολουθούσε παντού, αλλά έζησε μια πλήρη ζωή και βοήθησε τον κόσμο και την Ιστορία να μάθουν την αλήθεια για το Ολοκαύτωμα.
* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος διετέλεσε προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας της Ελλάδος στη Γενεύη.
