Βρυξέλλες, Σάββατο 10 Δεκεμβρίου 2022. Καθώς περνάμε τις κεντρικές πύλες του Μποζάρ, αφήνουμε απέξω όλο τον θόρυβο του Qatargate που ζήσαμε απ’ το προηγούμενο απόγευμα. Στο βάθος, υπάρχει ένα σκοτεινό δωμάτιο. Πίσω από κάτι που μοιάζει με αραχνοΰφαντη κουρτίνα (αλλά που αποδεικνύεται ότι είναι μια πελώρια, διάφανη ηλεκτρονική οθόνη), διακρίνουμε την προβολή μιας μεγάλης, σταχτιάς πανσελήνου στον τοίχο.
Περνώντας πίσω απ’ την παράξενη αυτή οθόνη, ένας υπάλληλος του μουσείου μάς οδηγεί στα περιστρεφόμενα σκαμπό που μας περιμένουν. «Θα πρέπει, όση ώρα διαρκεί το σόου, να είστε καθισμένοι σε αυτά τα σκαμπό», μας εξηγεί. «Πόση ώρα διαρκεί;» τον ρωτάμε. «Περίπου είκοσι λεπτά», αποκρίνεται και μας βοηθάει να φορέσουμε στο κεφάλι τη συσκευή της εικονικής πραγματικότητας (VR). Την ίδια στιγμή μάς δίνει και δύο μικρές συσκευές με ένα μικρό μοχλό που τις κρατάμε έχοντας περάσει το λουράκι απ’ τους καρπούς μας. «Θα τραβάτε αυτό τον μοχλό για να κινείστε», μας λέει. Να κινούμαστε; Μα αφού πρέπει να παραμείνουμε καθισμένοι στο σκαμπό. «Αυτό δεν έχει καμία σημασία», απαντά ο ευγενικός υπάλληλος.
Η κυρίως συσκευή είναι κάτι σαν κράνος που καλύπτει αυτιά και μάτια. «Στην αρχή δεν θα συμβαίνει τίποτα, αλλά μην αγχωθείτε», μας εξηγεί βάζοντάς μας τη συσκευή, «πολύ σύντομα θα αρχίσουν να συμβαίνουν πράγματα. Αυτό που θέλω είναι μόλις δείτε τον αστροναύτη να φέρετε τα χέρια σας στην έκταση. Ετσι θα ευθυγραμμιστείτε μαζί του».
Αυτή ήταν η αρχή του πρότζεκτ «To The Moon» (Στο Φεγγάρι) της Λόρι Αντερσον και του Ταϊβανέζου καλλιτέχνη Χσιν-Τσιεν Χουάνγκ (Hsin-Chien Huang). Θυμάμαι πότε είχα πρωτοδιαβάσει γι’ αυτό: ήταν σε συνέντευξή της στο ωραίο βιβλιολογικό περιοδικό The Happy Reader που εκδίδει ο Penguin (συνέντευξη εκτενής αλλά και σπάνια: δυστυχώς, στη δική μας προσπάθεια να πάρουμε δυο λόγια από την καλλιτέχνιδα λάβαμε τη λακωνική απάντηση ότι «δεν είναι διαθέσιμη για συνεντεύξεις»). Ηταν το 2018, όταν το προετοίμαζαν για το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Λουιζιάνα, σαράντα χιλιόμετρα βορείως της Κοπεγχάγης (όπου ζει πια η Αντερσον).
Τότε, είχα διαβάσει ότι «το να βάλει τους συμμετέχοντες σε ένα φανταστικό σεληνιακό τοπίο ήταν μέρος ευρείας προσωρινής έκθεσης με θέμα την πολιτισμική και επιστημονική διάσταση του δορυφόρου της Γης» και έγινε στο πλαίσιο του εορτασμού των πενήντα χρόνων από την πρώτη προσσελήνωση. Από τότε, το πρότζεκτ κάνει τον γύρο μεγάλων μουσείων ανά τον κόσμο.
Το έργο αντλεί την έμπνευσή του από έναν αρχαίο κινεζικό θρύλο, σύμφωνα με τον οποίο, ένας ζωγράφος φιλοτεχνούσε τεράστια κάθετα φυσικά τοπία με βουνά, πεύκα, καταρράκτες, καλύβες από μπαμπού και ψαράδες που ρίχνουν τα δίχτυα τους στη θάλασσα. Υποτίθεται ότι χρειάστηκε αρκετά χρόνια για να ολοκληρωθεί ο πίνακας και όταν πια ολοκληρώθηκε, ο ζωγράφος μπήκε μέσα στον πίνακα και περπάτησε στο τοπίο. Η ιδέα αυτή είναι μάλλον διαδεδομένη στην Ασία: το έργο τέχνης να γίνεται ο κόσμος σου. Στο εξαιρετικό παιδικό «Το μαγικό άλογο του Χαν Γκαν» (μτφρ. Κατερίνα Φράγκου, εκδ. Αερόστατο), τα άλογα που ζωγραφίζει ο Χαν Γκανγκ είναι τόσο καλοφτιαγμένα που ζωντανεύουν: μπαίνουν και βγαίνουν μέσα στους πίνακες. Αυτός ήταν και ο στόχος της Αντερσον και του Χουάνγκ: ο θεατής να βηματίζει κυριολεκτικά μέσα σε ένα έργο τέχνης.
«Η μεγαλύτερη αίσθηση ελευθερίας είναι όταν ονειρεύεσαι ότι μπορείς να πετάξεις», αναφέρεται στο δελτίο Τύπου. Και είναι αλήθεια.
Οι πειραματισμοί με ήχους, εικόνες και αφηγήσεις για τη Λόρι Αντερσον δεν έχουν τέλος. Μία από τις τελευταίες εμμονές της είναι ο Ρώσος μελλοντολόγος Νικολάι Φιοντόροφ (1829-1903), γνωστός και ως «πατέρας των διαστημικών ταξιδιών»: ονειρευόταν να κάνει τον γύρο του Γαλαξία, για να συγκεντρώσει τη σκόρπια στάχτη των νεκρών και να τους αναστήσει.
Αυτός ο συνδυασμός, επιστήμης και φαντασίας, κυριαρχεί και στο «Φεγγάρι». Πρώτα απ’ όλα, ευθύς αμέσως, με το που φοράς τη συσκευή, βρίσκεσαι κάπου αλλού. Η δύναμη του VR είναι γνωστή εδώ και χρόνια. Το ζητούμενο είναι η cutting edge τεχνολογία να καταστεί αόρατη και να γίνει μέρος του περιεχομένου του έργου. Και εδώ αυτή ήταν η αίσθηση. Μια αίσθηση ελευθερίας απίστευτης. Είσαι καθισμένος στο σκαμπό και ωστόσο περπατάς πάνω στην επιφάνεια του φεγγαριού, αιωρείσαι πάνω από αυτήν.
Αυτή είναι μια ονειρική Σελήνη, που όμως παραπέμπει ευθέως στην πραγματική. Καθώς «περιφερόμουν», θυμήθηκα τα λόγια του αστροναύτη Μάικ Κόλινς της ιστορικής αποστολής Απόλλων 11: «Για μένα θα υπάρχουν πάντοτε δύο φεγγάρια: το ένα είναι αυτό που βλέπω μαζί σας από τη Γη στον νυχτερινό ουρανό. Το άλλο είναι το απέραντο σεληνιακό τοπίο που είδα να απλώνεται κάτω απ’ τον θαλαμίσκο μου».
Δεν θα ξεχάσω την έκπληξή μου όταν, δειλά δειλά, δοκίμασα περιστροφή 360 μοιρών πάνω στο σκαμπό: συνηθισμένος από τη δισδιάστατη οθόνη του σινεμά, με συγκεκριμένα όρια δεξιά και αριστερά, πάνω και κάτω, το VR εννοείται πως δεν έχει τέτοια όρια. Δεν βλέπεις έναν άλλο κόσμο, βρίσκεσαι ολόκληρος μέσα σε αυτόν, είσαι αυτός ο κόσμος που σε περιτριγυρίζει από παντού. Αν πάψεις να κουνάς τα χέρια σου, σκας απαλά πάνω στην επιφάνεια σηκώνοντας σκόνη – τη σεληνιακή πούδρα για την οποία έκαναν λόγο οι αστροναύτες. Κάθε τόσο μικροί μετεωρίτες πετυχαίνουν το «κράνος» σου, ραγίζοντας το γυαλί. Αλλά, φυσικά, δεν κινδυνεύεις. Κάποια στιγμή βρίσκεσαι να κάνεις έναν υπέροχο διαστημικό περίπατο κάτω από τον Γαλαξία (στο δελτίο Τύπου διαβάζουμε: «Η μεγαλύτερη αίσθηση ελευθερίας είναι όταν ονειρεύεσαι ότι μπορείς να πετάξεις»…). Ανεβαίνεις όρη, κατεβαίνεις πλαγιές, τα χέρια σου αίφνης βλέπεις ότι πλέον αποτελούνται από μυριάδες μικρούς φωτεινούς αριθμούς. Και, στο τέλος, το σκηνικό γίνεται τελείως σουρεαλιστικό με σκελετούς DNA, φάλαινες, άλογα και προϊστορικά όντα να κατακλύζουν καλπάζοντας πάνω στη «μεγαλειώδη σεληνιακή ερημιά», όπως την είχε χαρακτηρίσει ο Μπαζ Ολντριν, ο δεύτερος άνθρωπος που πάτησε στη Σελήνη μετά τον Νιλ Αρμστρονγκ στην αποστολή του Απόλλων 11.
Από την εποχή του έξοχου άλμπουμ «Big Science» (1982), όπως και του «Strange Angels» (1989), ή με τους υποβλητικούς στίχους που έδωσε στον Φίλιπ Γκλας για το «Songs from the Liquid Days» (1986), ή με τη μουσική με την οποία επένδυσε τη μεγάλη έκθεση στον Εντβαρντ Μουνχ σε επιμέλεια του συγγραφέα Καρλ Οβε Γκνάουσγκααρντ (τον οποίο θαυμάζει απεριόριστα), η Λόρι Αντερσον δεν παύει να εκπλήσσει. Ακούει βιβλία επιστημονικά καθώς οδηγεί, μισεί τους ηθοποιούς και το θέατρο, ενώ υπήρξε και Artist-in-Residence στη NASA. Την ίδια στιγμή, λατρεύει την οργιαστική φαντασία του Φίλιπ Πούλμαν και του Ισλανδού συγγραφέα Στζον (Sjon), ο οποίος γράφει ένα ολόκληρο βιβλίο για έναν κυνηγό και το θήραμά του που επικοινωνούν τηλεπαθητικά. Πιστεύει ακράδαντα ότι η πορεία προς τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους είναι προτετελεσμένη και όσο κι αν μιλάει γι’ αυτό (το «Φεγγάρι», εμμέσως, έχει να κάνει με αυτό το δέος απέναντι στη φύση, έστω και αν εδώ είναι εξωγήινη), λέει πως «ο κόσμος δεν θέλει ν’ ακούσει». Δεν έχει πάψει, όμως, να μελετά και να αφομοιώνει στο έργο της, με διάφορα μέσα, αυτό που τη συναρπάζει περισσότερο απ’ όλα: τον ανθρώπινο νου.
Το νόημα του βουδιστικού «όλα είναι ένα»
Κάποια στιγμή, η Αντερσον χρειάστηκε να κάνει μια σοβαρή επέμβαση στα μάτια της. Ηταν ένα μάθημα όπως αποδείχθηκε. «Εχω περάσει 25 χρόνια μελετώντας τη φύση του νου δίχως να κάνω την παραμικρή πρόοδο», έλεγε σε εκείνη τη μεγάλη συνέντευξη στο The Happy Reader. «Οταν όμως μελετούσα, υποχρεωμένη ούσα να κρατώ το κεφάλι μου χαμηλά μετά την εγχείρησή μου, ήταν μια τελείως διαφορετική κουβέντα, διότι όταν δεν μπορείς να έχεις καμία ορατότητα ή όταν δεν μπορείς να δεις τι γίνεται ολόγυρά σου, είσαι ο κανένας και δεν είσαι πουθενά. Είναι μεγάλο το πλεονέκτημα όταν προσπαθείς να υπερβείς τη διάκριση υποκειμένου και αντικειμένου και να συνειδητοποιήσεις τι είναι αυτό που λένε οι βουδιστές “όλα είναι ένα”».
Η εμπειρία της εικονικής πραγματικότητας του «Φεγγαριού» είχε έντονα αυτό ακριβώς το στοιχείο: όχι μόνον ελευθερία και δέος, μια διαρκής αίσθηση θαύματος, αλλά και αυτό: ότι είσαι ο κανένας και την ίδια στιγμή είσαι τα πάντα διότι είσαι ένα με το σύμπαν.
«Αυτό που δεν καταλαβαίνω με την εικονική πραγματικότητα είναι ότι εγώ δεν πιστεύω καν στη λεγόμενη πραγματικό-τητα! Είμαι βουδίστρια», λέει η Λόρι Αντερσον.
Η εμπειρία του «Φεγγαριού» μού θύμισε ένα άλλο εκπληκτικό μουσικό πρότζεκτ που η Αντερσον είχε κάνει το 2019 με τη μουσικό και ακτιβίστρια για το περιβάλλον Τζέσε Πάρις Σμιθ, τον Θιβετιανό μουσικό Τενζίν Τσοεγκιάν και τον τσελίστα Ρούμπιν Ροντχέλι: έναν εκτενή αυτοσχεδιασμό πάνω σε αποσπάσματα της Θιβιετιανής Βίβλου των Νεκρών ηχογραφημένο σε ένα άλμπουμ που τιτλοφορήθηκε «Songs from the Bardo».
Η Θιβετιανή Βίβλος των Νεκρών είναι κλασικό ιερό κείμενο που διαβάζεται στους ετοιμοθάνατους και σε όσους μόλις έχουν ξεψυχήσει, καθώς περιλαμβάνει οδηγίες για την ορφανή από σώμα συνείδηση, η οποία μετεωρίζεται κάπου ανάμεσα στον θάνατο και στο πέρασμα σε μια νέα ζωή – σε ένα προσωρινό στάδιο, το λεγόμενο Bardo. Στο άλμπουμ, τον ρόλο του ιερέα που «οδηγεί» τη συνείδηση στο πέρασμα, αναλαμβάνει με την υποβλητική αφήγησή της η Λόρι Αντερσον. Δεν υπάρχει τίποτα το σκοτεινό, πένθιμο ή μακάβριο, αφού για τους Θιβετιανούς, πέρα από το τραύμα του αποχωρισμού, ο θάνατος δεν έχει κάτι τρομακτικό και δεν είναι παρά ένα πέρασμα σε μια ανώτερη υπόσταση, μια μεταμόρφωση προς το καλύτερο.
Για τη Λόρι Αντερσον, αυτή η συλλογική δουλειά αντανακλά την ανάγκη των ανθρώπων να ανταποκρινόμαστε στις διάφορες ιστορίες γύρω από την ύπαρξη και την απώλεια, «επειδή δεν μπορούμε καθόλου να καταλάβουμε την ουσία του χρόνου». Για την Αντερσον, το ιερό κείμενο και οι μουσικές έχουν να κάνουν με την ουσία και την αντίληψή μας περί χρόνου.
Οταν επέστρεψα στην Αθήνα, μη μπορώντας να λησμονήσω τη μυσταγωγική εμπειρία στο Μποζάρ, ξανάπιασα εκείνη τη συνέντευξη στο The Happy Reader, η οποία κλείνει με τα λόγια της Λόρι Αντερσον: «Το πιο τρομερό με τις αφηγήσεις είναι το στοιχείο της επιβίωσης. Λέγοντας μια ιστορία επιτρέπεις στον εαυτό σου να ζήσει – είτε είναι η δική σου ιστορία είτε κάποιου άλλου, σου επιτρέπει να ζήσεις. Αυτό που δεν καταλαβαίνω με την εικονική πραγματικότητα είναι ότι εγώ δεν πιστεύω καν στη λεγόμενη πραγματικότητα! Είμαι βουδίστρια. Δεν πιστεύω ότι κάναμε αυτή τη συζήτηση και δεν πιστεύω ότι με επισκεφθήκατε εδώ. Να πού βρίσκομαι. Οπότε, όταν με ρωτάτε για μυθοπλασία και πραγματικότητα, ούτε πού ξέρω τι να πω».
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr
