Το 1896, μετά τη διοργάνωση των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων, ενθουσιασμός επικράτησε στην Αθήνα, παρότι η πρωτεύουσα ήταν τότε μια ασήμαντη πόλη μόλις 130.000 κατοίκων. «Ο κόσμος βίωνε την άνοιξη του ολυμπιακού κινήματος όπως το γνωρίζουμε σήμερα και η μικρή Ελλάδα άρχιζε να σκέφτεται την προοπτική της νίκης. Τουλάχιστον διπλάσιοι ήταν τότε οι Ελληνες που ζούσαν έξω από τα σύνορά της, στα εδάφη της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Κέντρο του ελληνισμού ήταν η Κωνσταντινούπολη. Μετά τους Αγώνες, λοιπόν, ήταν διάχυτη η αισιοδοξία πως είχε φτάσει η στιγμή να πραγματοποιηθεί η Μεγάλη Ιδέα: να ανακτηθούν τα εδάφη της βυζαντινής αυτοκρατορίας –άρα και η Κωνσταντινούπολη– και η Ελλάδα να μεγαλώσει. Στη συντριπτική πλειονότητά τους οι Ελληνες πίστεψαν ότι μπορούσαν να το κάνουν. Γι’ αυτό και πολλοί εθελοντές έφυγαν για το μέτωπο, για να συμμετάσχουν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897». (σ.σ. Γνωστός και ως «Μαύρο ’97» ή «Ατυχής πόλεμος», διήρκεσε μόλις ένα μήνα και έληξε με ήττα της Ελλάδας).
Με τον Ρόντρικ Μπίτον, ομότιμο καθηγητή στην έδρα Κοραής (Νεοελληνικής και Βυζαντινής Ιστορίας, Γλώσσας και Λογοτεχνίας) στο King’s College του Λονδίνου, δεινό γνώστη της ελληνικής ιστορίας και βαθιά φιλέλληνα ανοίγει η «αυλαία» του νέου ιστορικού ντοκιμαντέρ της Μαρίας Ηλιού «Η Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα 1896-1922» που θα προβάλλεται από τις 25 Ιανουαρίου –και έως τις 23 Απριλίου– στο αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη, στο Κολωνάκι, και θα συνοδεύεται από φωτογραφική έκθεση. Από εκεί πιάνουν το νήμα της αφήγησης η γνωστή σκηνοθέτις, ο ιστορικός σύμβουλος Αλέξανδρος Κιτροέφ και οι συνεργάτες τους: από την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων αλλά και της αυτοπεποίθησης των Ελλήνων, που ολοένα και περισσότερο πείθονταν ότι το αρχαίο ελληνικό πνεύμα και η πολύτιμη βυζαντινή παράδοση θα ήταν το κλειδί που θα ξεκλείδωνε το όραμα της Μεγάλης Ελλάδας.
Ενενήντα λεπτά η ταινία, ένα τέταρτο του αιώνα ο ιστορικός χρόνος κι όμως είναι εντυπωσιακό πόσα χώρεσαν στην αφήγηση χάρη στον περιεκτικό λόγο των ομιλητών και στο αρχειακό οπτικό υλικό από τρεις ηπείρους – αδημοσίευτες στην πλειονότητά τους φωτογραφίες και φιλμ που ανακαλύφθηκαν και συντηρήθηκαν στην Αμερική, στην Αυστραλία και στην Ευρώπη: η ανάπτυξη που άρχισε με την αυγή του νέου αιώνα· η χάραξη της λεωφόρου Συγγρού, το 1902· ο θάνατος του Παύλου Μελά, το 1904· η αγορά του Θωρηκτού Αβέρωφ, συμβόλου της Μεγάλης Ιδέας, το 1909· η πρώτη κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου, το 1910· οι Βαλκανικοί Πόλεμοι· η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και των Ιωαννίνων· ο θάνατος του βασιλιά Γεωργίου Α΄, το 1913· η ρήξη του Βενιζέλου με τον βασιλιά Κωνσταντίνο Α΄· οι δύο κυβερνήσεις σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη· ο Εθνικός Διχασμός και οι αιματηρές συγκρούσεις βενιζελικών και μοναρχικών· η Μικρασιατική Εκστρατεία, η κατάρρευση του μετώπου και η Καταστροφή· τα κύματα των προσφύγων. Τίποτα δεν θα ήταν πια ίδιο…
Mεγάλη και μικρή Ιστορία
Δίπλα στη μεγάλη Ιστορία, οι τέχνες και τα γράμματα αλλά και η μικρή Ιστορία, τα στιγμιότυπα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων σε μια πόλη που άλλαζε μέρα με τη μέρα: η «πρωτόγονη» Αθήνα του τέλους του 19ου αιώνα, με τα χαμηλά σπίτια, τους χωμάτινους δρόμους, τις άμαξες και το ιππήλατο τραμ· οι ευρωπαϊκές επιρροές στο ντύσιμο και το savoir fair της «καλής» κοινωνίας· ο εκμοντερνισμός της πόλης επί δημαρχίας Σπύρου Μερκούρη· η ασφαλτόστρωση και ο φωτισμός των δρόμων, αρχικά με γκάζι και στη συνέχεια με ηλεκτρικό· τα πρώτα τηλέφωνα· οι ανασκαφές στον Κεραμεικό· οι περίπατοι των αστών στη λεωφόρο Βασιλίσσης Αμαλίας· τα «Δαρδανέλια» της οδού Πανεπιστημίου, με το καφενείο του Γιαννάκη, όπου σύχναζαν οι βασιλικοί, και το ζαχαροπλαστείο «Ντορέ», το οποίο προτιμούσαν οι υποστηρικτές του Βενιζέλου· τα εντυπωσιακά μέγαρα και τα καταστήματα της Σταδίου· οι εκδρομές στο Νέο Φάληρο για θαλάσσια λουτρά και το ξενοδοχείο «Ακταίον»· το μουσικό θέατρο (η οπερέτα και η επιθεώρηση) και τα τραγούδια του Θεόφραστου Σακελλαρίδη που έκαναν πάταγο.
Προβάλλονται αδημοσίευτες φωτογραφίες και φιλμ που ανακαλύφθηκαν σε ΗΠΑ, Αυστραλία και Ευρώπη.
Εκτός από τον Ρόντρικ Μπίτον και τον Αλέξανδρο Κιτροέφ ως ομιλητές συμμετέχουν η Αμερικανίδα καθηγήτρια Ιστορίας και κοσμήτορας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Κάθριν Φλέμινγκ, η καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και πρύτανης του Παντείου Πανεπιστημίου Χριστίνα Κουλούρη, ο διευθυντής της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών Τζιμ Ράιτ, ο Βρετανός ακαδημαϊκός και διπλωμάτης σερ Μάικλ Λουέλιν-Σμιθ, ο δημοσιογράφος της «Καθημερινής» Νίκος Βατόπουλος, καθώς και η Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα, πρώην διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, που έδωσε αυτή τη συνέντευξη λίγους μήνες πριν φύγει από τη ζωή (τον Ιούνιο του 2022). Επίσης, οικογενειακές ιστορίες από τον Εθνικό Διχασμό διηγούνται η Δέσποινα Γερουλάνου, μέλος της Διοικητικής Επιτροπής του Μουσείου Μπενάκη, και ο Φίλιππος Μαζαράκης-Αινιάν, επιμελητής του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου. Είκοσι χρόνια συγκέντρωνε το υλικό η σκηνοθέτις Μαρία Ηλιού. «Στην πλειονότητά τους, τα φιλμάκια και οι φωτογραφίες είναι σπανιότατα και πραγματικά… ζαλιστικά, δεν μεταφέρουν μόνο πληροφορίες αλλά προκαλούν αμέτρητες σκέψεις και συναισθήματα», λέει η ίδια. «Και σ’ αυτή την ταινία, όπως και στις προηγούμενες («Το Ταξίδι: το Ελληνικό Ονειρο στην Αμερική», «Σμύρνη, η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης», «Από τις δυο πλευρές του Αιγαίου»), θελήσαμε να αφηγηθούμε την ιστορία με διαφορετικό τρόπο, με μια φρέσκια ματιά, συνδυάζοντας τα μεγάλα γεγονότα με τις καθημερινές στιγμές των ανθρώπων εκείνης της εποχής. Ο Ρόντρικ Μπίτον συμβάλλει πολύ σ’ αυτό με τη νηφάλια αποτίμησή του για τον Εθνικό Διχασμό. Χρεώνει στον Βενιζέλο, μάλιστα, κάτι που ελάχιστοι τολμούν μέχρι σήμερα ακόμα και να ψελλίσουν: την εισβολή των γαλλοβρετανικών δυνάμεων των Συμμάχων της Αντάντ στην Ελλάδα. Ακριβοδίκαιη προσπαθήσαμε να είναι η αφήγησή μας και για τα Νοεμβριανά και τα Ιουλιανά, δύο στιγμές τρόμου για τους βενιζελικούς και τους μοναρχικούς, αντίστοιχα», συνεχίζει η κ. Ηλιού. «Επί της ουσίας, πάντως, την ταινία διαπερνά ένα διπλό νήμα: από τη μια του πολέμου και του θανάτου κι από την άλλη της χαράς και της ζωής. Ισχυρή η παρουσία και των δύο εκείνη την περίοδο με τις τόσο πολλές, κατακλυσμιαίες αλλαγές…».
Δύο στιγμιότυπα
Τέλη 19ου, αρχές 20ού αιώνα, διάσημοι συγγραφείς και επιστήμονες έφταναν στην Αθήνα για να επισκεφθούν την Ακρόπολη, από τη Βιρτζίνια Γουλφ μέχρι τον Χέρμαν Μέλβιλ. Ανάμεσά τους ο Σίγκμουντ Φρόιντ, που ταξίδεψε στην Ελλάδα με τον αδελφό του, το 1904. Οταν ανέβηκε στον Ιερό Βράχο και αντίκρισε τον Παρθενώνα έμεινε ενεός. «Οσα διδαχθήκαμε στο σχολείο ήταν αληθινά, λοιπόν», είπε. Ο δημοσιογράφος Περικλής Γιαννόπουλος, οραματιστής της «ελληνικής αναγέννησης» και από τους βασικούς εκφραστές του ελληνοκεντρισμού, αυτοκτόνησε στις 8 Απριλίου 1910. Εκείνο το πρωί ξυρίστηκε επιμελώς, περιποιήθηκε το μουστάκι του, φόρεσε τα καλά του ρούχα, ίππευσε ένα λευκό άλογο, μπήκε στη θάλασσα του Σκαραμαγκά και αυτοπυροβολήθηκε. Λίγες ημέρες μετά, τα κύματα έβγαλαν το πτώμα του στην ακτή.
Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, 25/1 έως 23/4. Είσοδος: 9 και 7 ευρώ (έκθεση ή προβολή ταινίας), 15 και 12 ευρώ (συνδυαστικό για έκθεση και προβολή ταινίας).
