Οι προβολές του 25ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης ολοκληρώνονται σιγά σιγά εν μέσω λιγότερο εορταστικού, από όσο θα θέλαμε, κλίματος, όμως η θλίψη των ημερών δεν αφήνει πολλά περιθώρια για πανηγύρια. Οι διοργανωτές αποφάσισαν να ματαιώσουν και την αυριανή τελετή λήξης, με τους νικητές να παραλαμβάνουν ανεπισήμως τα βραβεία τους. Ασχημο αλλά αναγκαίο. Το καλό ήταν πως όλες αυτές τις μέρες στη Θεσσαλονίκη προβλήθηκαν ντοκιμαντέρ από αυτά που επεκτείνουν τα σύνορα του θυμικού και της σκέψης· το σινεμά άλλωστε πάντα αποτελεί κάποιου είδους θεραπεία.
Ενα από τα πιο ενδιαφέροντα φιλμ της φετινής διοργάνωσης το προλάβαμε το βράδυ της Πέμπτης, με το Ολύμπιον στην πλατεία Αριστοτέλους να γεμίζει παρά την προχωρημένη ώρα για το καινούργιο ντοκιμαντέρ του θρυλικού Βέρνερ Χέρτσογκ που προβλήθηκε εκτός συναγωνισμού. Το «Θέατρο της σκέψης» είναι ένα ταξίδι στα μυστικά –ή όχι και τόσο πια– μονοπάτια του ανθρώπινου νου, του θαυμαστού αυτού λαβυρίνθου που ελέγχει τις κινήσεις, τις επιθυμίες, την ίδια μας την ύπαρξη. Μέσα από διαδοχικές συναντήσεις με κορυφαίους επιστήμονες και στοχαστές της εποχής μας, ο Χέρτσογκ επιχειρεί να κάνει προσιτό το απίθανα περίπλοκο και σε μεγάλο βαθμό τα καταφέρνει.
Σχεδόν όλοι τους (οι ειδικοί) ψάχνουν το κλειδί του ανθρώπινου εγκεφάλου αλλού: από το αεικίνητο ποντίκι μέχρι την ταπεινή ύδρα, ένα σπιθαμιαίο αλλά απόλυτα θαυμαστό πλάσμα, η μελέτη του οποίου ανοίγει τις πιο τρελές προοπτικές. Γενικώς το φιλμ του Χέρτσογκ ακροβατεί συνεχώς ανάμεσα στον απόλυτο επιστημονικό ρεαλισμό και τα όσα –κάποια μάλλον τρομακτικά– μεγαλόπνοα σχεδιάζονται ανάμεσα σε συστοιχίες κβαντικών υπολογιστών. Και τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα: πώς οι διαφορετικοί νευρώνες ενός εγκεφάλου «γνωρίζουν» ότι ανήκουν στο ίδιο σύστημα και δρουν ανάλογα; Πώς κάποιοι άνθρωποι καταφέρνουν να ελέγξουν πλήρως π.χ. το συναίσθημα του φόβου; Πόσο άπιαστο όνειρο είναι η τηλεπαθητική επικοινωνία μεταξύ δύο εγκεφάλων; Ολα αυτά με τις προφανείς πρακτικές, φιλοσοφικές, ηθικές προεκτάσεις τους, τις οποίες ο Χέρτσογκ προσεγγίζει με το συνηθισμένο παιγνιώδες ύφος του.
Με έναν παράξενο τρόπο, συναφές με το φιλμ του τελευταίου είναι και το έργο ενός άλλου βετεράνου κινηματογραφιστή, Ελληνα αυτή τη φορά, το οποίο παρουσιάζεται επίσης στο ΦΝΘ. Ο Φίλιππος Κουτσαφτής είχε αφήσει ήδη σημαντική παρακαταθήκη στο ελληνικό ντοκιμαντέρ με την προ εικοσαετίας «Αγέλαστο πέτρα» αλλά και τις κατοπινές του δημιουργίες. Φέτος, χρονιά που η «Πέτρα» έρχεται ξανά στο προσκήνιο λόγω της Ελευσίνας που φέρει τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2023, εκείνος επιλέγει να μας στείλει στην Κρήτη, και συγκεκριμένα στη Ζάκρο, την πύλη του μινωικού πολιτισμού προς την Ανατολή.
Η «Ζάκρος» ξεκινάει ακριβώς από εκεί, στις πύλες-εισόδους των σπιτιών, τα απομεινάρια των οποίων ανασκάπτονται εδώ και δεκαετίες από διαφορετικές γενιές αρχαιολόγων. Παραθέτοντας πλάνα από την κινηματογράφησή του στα τέλη της δεκαετίας του 1980 αλλά και σύγχρονα, ο Κουτσαφτής χρησιμοποιεί το γνώριμο ποιητικό ύφος του για να προεκτείνει τη γλώσσα της πέτρας και του πηλού μέχρι τον γαλαξία της… Ανδρομέδας. Κι αν ακόμα κάποιες στιγμές παρασύρεται υπερβολικά από το τρέξιμο της σκέψης, το αντικείμενό του δεν είναι τόσο διαφορετικό από του Χέρτσογκ: το μικρό και φαινομενικά ασήμαντο, που κρύβει όμως μέσα του το αιώνιο.
