Χανιά, Χριστούγεννα, τέλη της δεκαετίας του ’50. Η νονά του Μιχάλη Μανουσάκη ζητάει 5 δραχμές από τον άνδρα της για να αγοράσει ένα δώρο στο βαφτιστήρι της. Από έναν πάγκο με «πανηγυριώτικα» του διαλέγει ένα μουζικάκι και ένα πλαστικό τανκ. Το μουζικάκι έσπασε αμέσως, το τανκ άντεξε περισσότερο. «Του έδεσα ένα σπάγκο και το έσερνα σε όλη την αγορά. Πανευτυχής, κυρίαρχος», θυμάται ο Χανιώτης ζωγράφος και ομότιμος καθηγητής της ΑΣΚΤ.
Συγκρίνεται το συναίσθημα της επαφής με το πρώτο παιχνίδι με όσα αργότερα πρόσθεσε στη συλλογή του; «Πρέπει να με δείτε να φέρνω βόλτες πάνω κάτω στο Μοναστηράκι. Γυρίζω πάντα σπίτι με την ίδια έξαψη». Στα εγκαίνια της έκθεσης «Ο Τόπος του Κάποτε – Hρωες στα Σκουπίδια» που αναπτύσσεται και στους τρεις ορόφους της Δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων, με παιχνίδια κυρίως ευρωπαϊκά από το 1821 έως το 1960, ο ίδιος μιλάει για τη σημασία του να επιστρέφεις εκεί από όπου αρχίζουν όλα, στην εποχή που ήμασταν παιδιά. «Oλοι από εκεί καταγόμαστε», αποφαίνεται.
Το θέμα επαναπροσδιορισμού της παιδικής ηλικίας μέσα από το παιχνίδι αρχίζει να τον απασχολεί όταν γεννιέται ο γιος του το 1995. Ζητάει από τον φίλο του και ζωγράφο Τάσο Μισούρα να του δανείσει κάποια παιχνίδια, τα ζωγραφίζει και τα επιστρέφει. Κάνει μια έκθεση με αυτό το σώμα δουλειάς στην γκαλερί Ζουμπουλάκη, όμως συνειδητοποιεί ότι δεν του αρκεί. «Η ουσία βρισκόταν στο ίδιο το αντικείμενο, όχι στη ρεαλιστική απεικόνισή του. Δεν αντιμετωπίζω τα παιχνίδια σαν objet trouve, δεν τους αλλάζω τον ρόλο, τα εντάσσω στον χώρο και δημιουργώ με αυτά ιστορίες».
Εντοπίζει την πρώτη του ύλη κυρίως σε υπαίθριες αγορές, και βέβαια στο Μοναστηράκι, ένα μέρος «ιερό», ένα εκδοτήριο εισιτηρίων για τις γεωγραφίες του χθες. Εξηγεί πως δεν του αρέσουν τα καινούργια παιχνίδια, τα «άπαιχτα» και αυτό σε έναν βαθμό τον απομακρύνει και από την έννοια του συλλέκτη, έναν χαρακτηρισμό με τον οποίο ούτως ή άλλως δυσκολεύεται. «Τα παιχνίδια είναι όπως τα λάδια, τα κάρβουνα και οι ακουαρέλες, είναι εργαλεία για τη δουλειά μου, εξελίσσουν τον ζωγραφικό μου λόγο». Ξεκίνησε αγοράζοντας μια τροχήλατη, ξύλινη πάπια της δεκαετίας του ’50, λίγο αργότερα βρήκε τη φωτογραφία ενός μικρού κοριτσιού που κρατάει το συγκεκριμένο παιχνίδι στα χέρια του. Ενώνει τα δύο τεκμήρια του παρελθόντος σε μια σύνθεση και αφήνει μέσα από τη συνύπαρξή τους να υφανθεί μια ιστορία για την εποχή, για τον τρόπο που κατασκευάζονταν τα παιχνίδια, για τη σημασία τού να έχεις κάτι δικό σου. «Με ενδιαφέρει το συναίσθημα που διεγείρει το ίδιο το αντικείμενο».
Στην έκθεση «Ο Τόπος του Κάποτε» στα Χανιά παρουσιάζονται παιχνίδια από το 1821 έως το 1960.
Τρεις ενότητες
Η έκθεση οργανώνεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη μας υποδέχονται παιχνίδια της αστικής τάξης· εντυπωσιακά κουκλόσπιτα από τα τέλη του 19ου αιώνα, άμαξες, κλόουν, τυμπανιστές πάνω σε ρόδες, κάστρα, ζωολογικοί κήποι και πορσελάνινες κούκλες της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, στέκονται δίπλα σε αναγνωστικά και άλλες πολυτελείς εικονογραφημένες εκδόσεις, άτλαντες και παζλ. Μεγάλη σημασία έχει και ο σχολιασμός στις λεζάντες κάθε αντικειμένου. Ο ζωγράφος φεύγει από τη θέση του δημιουργού και παρασύρεται μαζί με το κοινό να αποκαλύψει τι σκέφτεται γύρω από όσα βλέπει. Ο δεύτερος όροφος παρέχει αυθεντικές εκτυπώσεις από σημαντικούς Ελληνες φωτογράφους (Μωραΐτης, Ρωμανίδης, Διαμαντόπουλος, Nelly’s) που εικονίζουν παιδιά αλλά και συνθέσεις μεικτής τεχνικής με αφορμή μια φωτογραφία. «Με μερακλώνει η διαδικασία της έρευνας, της ανασκαφής της πραγματικότητας. Οταν εντοπίζω ένα φωτογραφικό ντοκουμέντο ενός βιβλίου ή ενός παιχνιδιού, με κάνει να αισθάνομαι βέβαιος για όσα υπέθεσα γύρω από αυτό, τη χρονολογία, το ιστορικό πλαίσιο».
Ο τρίτος όροφος είναι ένας φόρος τιμής στο 1821 – έκθεση που είχε δείξει στην Αίθουσα Νίκος Κεσσανλής, της ΑΣΚΤ της Αθήνας με αφορμή τη συμπλήρωση 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση. Αυτή η σειρά εκθέσεων ξεκίνησε το 2011 στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων, όπου ο Μιχάλης Μανουσάκης παρουσίασε τα παιχνίδια του σε διάλογο με αρχαία ευρήματα. Aκολούθησε η έκθεση στο ΕΜΣΤ το 2012, με τίτλο «ένα μέτρο», το ύψος δηλαδή από το οποίο ένα παιδί ερμηνεύει τον κόσμο, ενώ νωρίτερα μέσα στη χρονιά μάς σύστησε το «Παίδων Μουσείο Ανοχύρωτο» στην γκαλερί «Εκφραση – Γιάννα Γραμματοπούλου». «Δεν ξέρω πόσα κομμάτια αριθμεί η συλλογή, για μένα τα παιχνίδια δεν υπάρχουν όσο είναι κρυμμένα στα κουτιά τους ή στις βιτρίνες. Ζουν μόνο όταν είναι εκτεθειμένα στα μάτια των άλλων. Ονειρεύομαι πως θα δημιουργήσω εδώ, στην πόλη μου, ένα διαδραστικό σχολείο, όπου όλοι θα μπορούν να γνωρίσουν το πρωτογενές υλικό της παιδικής ηλικίας».
«Ο Τόπος του Κάποτε», διάρκεια έως 30 Ιουνίου.
