Στις αρχές της δεκαετίας του ’70, ο συνθέτης Αρβο Περτ (Arvo Pärt, γενν. το 1935) βίωσε έναν βαθύ υπαρξιακό κλονισμό. Επαψε να γράφει μουσική και αποσύρθηκε. Τα αίτια δεν ήταν μονάχα εσωτερικά, ψυχολογικά: η καταπίεση και η λογοκρισία στο σοβιετικό καθεστώς, όντας Εσθονός, τον είχαν οδηγήσει σε αδιέξοδο. Το ίδιο όμως και οι μουσικές του αναζητήσεις που ξεκίνησαν από νεοκλασικά σχήματα, με επιρροές από τον Μπάρτοκ και τον Στραβίνσκι, για να περάσει σε πιο «επιθετικές» ατονικές δομές, βασισμένος στα διδάγματα του Σένμπεργκ και της δεύτερης «Σχολής της Βιέννης». Συνέβαινε όμως και κάτι ακόμα: ο Περτ, όντας προτεστάντης, βαφτίστηκε Χριστιανός Ορθόδοξος.
Ηταν μια αναγέννηση εκ βαθέων. Το 1976, έχοντας αφιερωθεί επί σειράν ετών στη σχολαστική μελέτη του Γρηγοριανού Μέλους (της πολυφωνικής θρησκευτικής μουσικής της Δύσης) και της ευρύτερης, λεγόμενης «παλαιάς» μουσικής της Ευρώπης, ο Περτ έμοιαζε να έχει βρει τον εαυτό του. Η μουσική που συνέθεσε έκτοτε, όχι ότι ήταν αποκομμένη από τα έργα της πρώιμης περιόδου του, κατέκτησε, χωρίς υπερβολή, τον κόσμο.
Το όνομά του έγινε κάτι σαν ορόσημο πολύ πέρα από τον στενό κύκλο της λόγιας μουσικής. Σε αυτό έπαιξε ρόλο και η ενασχόλησή του με την κινηματογραφική μουσική όπως και η χρήση συνθέσεών του από άλλους κινηματογραφικούς σκηνοθέτες.
Διάσημος για τα πιο (φαινομενικά) απλά οργανικά του έργα, όπως το πασίγνωστο πιανιστικό «Spigel im Spiegel» ή το φωνητικό «My Heart’s in the Highlands», ανακηρύχθηκε σε κάτι σαν αρχιερέα του λεγόμενου «ιερού μινιμαλισμού».
– Τι σημαίνει για ένα μουσικό σύνολο σαν το δικό σας, από την Εσθονία, να παίζει τη μουσική του Αρβο Περτ; Τι αντιπροσωπεύει ο Περτ για τους Εσθονούς μουσικούς;
– Στο ξεκίνημά μας, το 1996, ερμηνεύαμε με αυτό το σύνολο ύμνους του Γρηγοριανού Μέλους – την παραδοσιακή λειτουργική μουσική της δυτικής Εκκλησίας η οποία παραμένει ζωντανή επί σειρά αιώνων. Στη μουσική του Αρβο Περτ ανακάλυψα τον εσωτερικό κόσμο των συνθετών των Γρηγοριανών Υμνων και την ίδια στιγμή, τις αρχές μιας σύνθεσης που βασίζεται σε ένα συγκεκριμένο κείμενο. Οπως και ο Περτ, το μήνυμα που περνάμε μέσα από τη μουσική είναι εξαιρετικά σημαντικό για μένα. Πνευματικά, με τον Αρβο είμαστε πολύ κοντά. Η μουσική του παίζεται παντού στον κόσμο και είναι ένας έξοχος πρεσβευτής της Εσθονίας. Οι Εσθονοί μουσικοί τρελαίνονται να παίζουν τη μουσική του – παρόλο που είναι μια πολύ απαιτητική διεργασία, την ίδια στιγμή όμως, είναι και μια μεγάλη ανταμοιβή.
– Με ποιον τρόπο η φωνητική θρησκευτική μουσική του Περτ συνδυάζει τον σύγχρονο ήχο με την παλαιά μουσική της Ευρώπης;
– Ο Αρβο Περτ έχει ασχοληθεί σε βάθος με το Γρηγοριανό Μέλος και με την πρώιμη ευρωπαϊκή μουσική. Εχει μελετήσει την πνευματικότητα που αναδύεται μέσα από τη μεσαιωνική μουσική και έχει επίσης μελετήσει τις τεχνικές σύνθεσής της. Υπό μία έννοια, τα πρωταρχικά στοιχεία της μουσικής του βρίσκονται πολύ κοντά στο Γρηγοριανό Μέλος, για παράδειγμα, η σχέση της μουσικής με τον λόγο, το κείμενο. Βασισμένος στο κείμενο, ο Περτ δημιουργεί μια φιλοσοφία της σύνθεσης που είναι μοναδική για εκείνον και η οποία έχει τους μακρινούς της προγόνους αλλά ταυτόχρονα ακούγεται πολύ σύγχρονη.
«Νομίζω πως ο κόσμος χρειάζεται πάντοτε ένα πνευματικό στήριγμα διότι η καλή ζωή μπορεί να μας αποκοιμίσει», λέει στην «Κ» ο μαέστρος Γιαν-Εϊκ Τούλβε.
– Σε μια εποχή ραγδαίας τεχνολογικής προόδου, αλλά και βαθιάς αγωνίας, με τον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία να μαίνεται, υπάρχει χώρος για το πνευματικό στοιχείο, όπως αυτό που υπάρχει στη μουσική του Περτ;
– Νομίζω πως ο κόσμος χρειάζεται πάντοτε ένα πνευματικό στήριγμα διότι η καλή ζωή μπορεί να μας αποκοιμίσει. Εχουμε ήδη ταραχθεί βαθιά από τον τρομερό πόλεμο που συμβαίνει αυτή τη στιγμή στην πατρίδα μας την Ευρώπη. Προσωπικά, έχω δει πώς η μουσική του Αρβο έγινε δεκτή σε δικτατορίες όπως τη Ρωσία αλλά και την Κίνα. Μετά τις συναυλίες ο κόσμος έλεγε πως ήταν σαν μια ανάσα φρέσκου αέρα.
Λίγους μήνες προτού η Ρωσία εισβάλει στην Κριμαία, τραγουδήσαμε τη μουσική του Αρβο στο Κίεβο. Παρουσιάστηκε το βιβλίο του, το οποίο είχε μεταφραστεί στα ρωσικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό το βιβλίο δεν μπορούσε να εκδοθεί στη Ρωσία οπότε κυκλοφόρησε στην Ουκρανία.
– Εχει κάτι ιδιαίτερα «εσθονικό» η μουσική του Περτ ή συνομιλεί περισσότερο με την ευρύτερη ευρωπαϊκή παράδοση;
– Θα έλεγα πως βασίζεται κυρίως στην ευρωπαϊκή μουσική παράδοση. Εάν μιλήσουμε για συγκεκριμένες επιρροές, θα έλεγα δύο μεγάλες: το Γρηγοριανό Μέλος και τη λειτουργία της Ανατολικής Εκκλησίας. Αλλα σημαντικά στοιχεία είναι η ύψιστη προσοχή στο άκουσμα και στην αξία της σιωπής ως σημείο αφετηρίας κάθε ήχου αλλά και ως τελικός προορισμός κάθε ήχου. Δεν νομίζω πως αυτά συνιστούν ειδικά εσθονικά χαρακτηριστικά, το γεγονός όμως πως μεγάλο μέρος της μουσικής του είναι γραμμένο για φωνές και χορωδία πηγάζει από την εσθονική κουλτούρα όπου το τραγούδι έχει μεγάλη σημασία.
– Μας λέτε λίγα λόγια σχετικά με το έργο του Περτ που θα ερμηνεύσετε στο Μέγαρο Μουσικής της Αθήνας;
– Στην Αθήνα, θα ερμηνεύσουμε το αριστούργημα του Περτ, το «Passio». Είναι η ιστορία των Παθών του Ιησού κατά το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, το οποίο, παραδοσιακά, παρουσιάζεται τη Μεγάλη Εβδομάδα. Πολλοί συνθέτες στην ιστορία της μουσικής έχουν χρησιμοποιήσει κείμενα από τις Γραφές, καθώς βλέπουμε από την εμπειρία μας ότι η πνευματική αναγέννηση περνάει ακόμα μέσα από τον πόνο. Το «Passio» του Περτ χρησιμοποιεί την παραδοσιακή δομή της ιστορίας των Παθών όπου οι χαρακτήρες είναι ο Ιησούς, ο Πιλάτος, ο αφηγητής ή ευαγγελιστής και ο λαός. Φυσικά, ο καθένας έχει τον δικό του χαρακτήρα, αυτό όμως που είναι ειδικό είναι ότι τον ρόλο του ευαγγελιστή ερμηνεύει ένα φωνητικό κουαρτέτο το οποίο, με τη σειρά του, συνοδεύεται από ένα ορχηστρικό κουαρτέτο.
Φεστιβάλ της Ανοιξης, Vox Clamantis, Arvo Pärt: Passio. Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Δευτέρα 3 Απριλίου, 8.30 μ.μ.
