«Ο Πουτσίνι ήθελε να κλαίμε», λέει ο σκηνοθέτης Ολιβιέ Πι. «Ναι, πρέπει να κλαις συνέχεια», προσθέτει ο σκηνογράφος και ενδυματολόγος Πιερ-Αντρέ Βάιτς.
«Ο Πουτσίνι είναι ο ήλιος, είναι η σύνδεση με τον ουρανό. Για να τον τραγουδήσεις πρέπει να ανοίξεις το στόμα σου και να βγάλεις ό,τι υπάρχει στην ψυχή σου. Σαν ένα γκόσπελ. Είναι απλόχωρος, και χρειάζεται διαρκώς συναισθήματα. Αν δεν κλαις ακούγοντας Πουτσίνι, σημαίνει πως κάποιος στην παράσταση δεν έχει κάνει καλή δουλειά».
Καθόμαστε σε μια από τις επάνω κερκίδες του κοίλου και παρά την απόσταση από την ορχήστρα του αρχαίου ωδείου, τα τρυπάνια, τα σφυριά και οι φωνές των τεχνικών που στήνουν το σκηνικό σκεπάζουν μερικές φορές τα λόγια μας. Πρώτη ημέρα προβών μέσα στο Ηρώδειο για τη νέα διεθνή παραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής (ΕΛΣ) «Μαντάμα Μπαττερφλάι», κι αυτό το δροσερό απόγευμα με τον εντυπωσιακό συννεφιασμένο ουρανό κάνει και τους δύο να επαναλαμβάνουν κάθε τόσο «Τι ομορφιά!», ακόμη και μέσα στο πανδαιμόνιο των θορύβων. Για τους συνεργάτες τους είναι ο Ολιβιέ και ο Πιερό, οικείοι και χαλαροί παρά την αναγνώριση που απολαμβάνουν για το έργο τους· δύο εξαιρετικοί άνθρωποι του θεάτρου με εμπειρία πολλών δεκαετιών, αλλά ακόμη παθιασμένοι με τη δουλειά τους. Εχουν κάνει μαζί 46 όπερες –ο Πι τη σκηνοθεσία, ο Βάιτς τα κοστούμια και σκηνικά–, περίπου 100 παραγωγές στο θέατρο, κι έχουν επίσης συνυπάρξει στη σκηνή παίζοντας και τραγουδώντας. Ομως για τον Ολιβιέ Πι, ο οποίος πρόσφατα ανέλαβε την καλλιτεχνική διεύθυνση του παρισινού Θεάτρου Σατλέ, αυτή είναι η πρώτη αναμέτρηση με τη δημοφιλή «γιαπωνέζικη τραγωδία», αλλά και με το έργο του Πουτσίνι γενικότερα.
Πολιτιστικό debate
«Ο Πουτσίνι είναι ο αγαπημένος συνθέτης του Πιερ-Αντρέ», λέει ο Πι. «Εχουμε ένα πολιτιστικό debate, εγώ είμαι με τον Βάγκνερ, εκείνος με τον Πουτσίνι. Ισως επειδή εγώ είμαι μισός Ιταλός κι εκείνος μισός Γερμανός μάς ελκύουν τα αντίθετα». Ο Βάιτς –με σπουδές εκτός των άλλων στο Ωδείο Λυρικής Τέχνης του Παρισιού– έχει τραγουδήσει 40 φορές τη συγκεκριμένη όπερα. Ο Πι έμαθε τον Πουτσίνι από τη φωτογραφία που η γιαγιά του είχε δίπλα στο κομοδίνο της και τις άριες που εκείνη έπαιζε στο πιάνο και τραγουδούσε στα γαλλικά. «Τον λάτρευε, κι εγώ ακούγοντάς τη δεν καταλάβαινα εάν ήταν πραγματικό πρόσωπο ή φανταστικό».
Και τώρα, πώς θα ανταποκριθούν στις προκλήσεις αυτού του κλασικού έργου ρεπερτορίου; «Ολη την ημέρα τραγουδάμε “Μπαττερφλάι”. Ζούμε με την “Μπαττερφλάι”», απαντά ο σκηνογράφος. «Δουλεύουμε συνεχώς, πρωτίστως πάνω στην παρτιτούρα». «Prima la musica», συμπληρώνει ο σκηνοθέτης. «Δουλεύουμε μαζί όλο τον χρόνο και είναι πολύ δύσκολο να καταλάβουμε σε ποιον ανήκει η πρώτη ιδέα μιας σκηνοθεσίας. Νομίζω ότι το μόνο που επιθυμούμε και οι δύο όσο περνούν τα χρόνια είναι να υπηρετούμε την τέχνη και το κοινό, να γεννάμε αληθινά, βαθιά συναισθήματα. Δεν μας ενδιαφέρουν τα υπόλοιπα, ούτε διαχωρίζουμε τους ρόλους μας. Βεβαίως μεγαλώνοντας εκείνος γίνεται πιο σοφός. Για μένα η ηλικία είναι απλώς μια καταστροφή», λέει γελώντας.
Επισκέφθηκαν το Ηρώδειο πολύ πριν ξεκινήσουν τον σχεδιασμό της συγκεκριμένης παραγωγής. Ηταν χειμώνας, απόλυτη ησυχία. «Κανείς δεν μπορεί να καταλάβει αυτόν τον χώρο εάν δεν βρεθεί εδώ. Οταν ήρθαμε με τον Ολιβιέ, είπαμε: “Είναι τεράστιο και η ορχήστρα βρίσκεται τόσο κοντά στους θεατές!”. Στην πραγματικότητα δημιουργείται μια οφθαλμαπάτη: Οταν βρίσκεσαι στις επάνω κερκίδες, νομίζεις ότι το θέατρο είναι πολύ μεγάλο, αλλά χαμηλά ο θεατής έχει πολύ προσωπική σχέση με τους ηθοποιούς. Από την άλλη μεριά, η ορχήστρα απομακρύνει το κοινό από τη σκηνική δράση», εξηγεί ο Βάιτς. Οι παρατηρήσεις τους έδωσαν την πρώτη έμπνευση, η οποία σκηνογραφικά προτείνει μια ολότελα καινούργια προσέγγιση του χώρου. Στη σκηνή του ωδείου θα δούμε να «ανεβαίνουν» οι μουσικοί και η δράση θα εξελιχθεί στον χώρο της ορχήστρας.
«Το σκεφτήκαμε αλλά δεν ξέραμε εάν είναι εφικτό, επειδή είναι πολύ πειραματικό», σχολιάζει ο Ολιβιέ Πι. «Η ορχήστρα που απαιτεί το έργο είναι μεγάλη, έχει 66 μέλη, και η ισορροπία μεταξύ της φωνής των τραγουδιστών και της μουσικής είναι πάντοτε πρόβλημα, ιδιαίτερα στην “Μπαττερφλάι”. Ο Πιερό, που είναι και μουσικός, το κατάλαβε αμέσως. Η ακουστική με αυτή τη μετακίνηση είναι υπέροχη. Για τους τραγουδιστές θα είναι πιο άνετα, θα υπάρχουν πολλά μόνιτορ ώστε να παρακολουθούν τον μαέστρο. Για εκείνον βεβαίως θα είναι δυσκολότερο, αλλά ο Βασίλης (σ.σ. Χριστόπουλος) συμφώνησε αμέσως».
Ο χάρτης τ’ ουρανού
«Αν δεν κλαις ακούγοντας Πουτσίνι, σημαίνει πως κάποιος στην παράσταση δεν έχει κάνει καλή δουλειά».
Πλησιάζει η ώρα να αρχίσει η πρόβα. Καινούργια σφυροκοπήματα και κατασκευαστικές οδηγίες εκτοξεύονται προς τη σκηνή από την κορυφή της μεταλλικής γέφυρας που εντάσσεται στο σκηνικό και φέρει επιρροές από το θέατρο Νο και το Καμπούκι. Η σκάλα που κατεβαίνει έως τον χώρο της ορχήστρας ξεδιπλώνεται σαν μαύρη κινεζική βεντάλια. Στο κέντρο της ορχήστρας έχει τοποθετηθεί ένας δίσκος και οι τεχνικοί περνούν στην περιφέρειά του ένα λευκό «κορδόνι».
«Ο κύκλος είναι ένας χάρτης του ουρανού που θα ανάψει με όλα του τα αστέρια. Γύρω θα υπάρχει ένα φως που περιστρέφεται, μια αναφορά στο Διάστημα και τεράστια φωτεινά μπαλόνια θα ανέβουν προς τον ουρανό. Σε όλη τη διάρκειά του, το έργο μιλάει για το φεγγάρι, τα αστέρια, τους πλανήτες. Για τον κόσμο, για πράγματα αιώνια, όπως είναι κι αυτό το θέατρο όπου δουλεύουμε. Η σκηνογραφία έχει στενή σύνδεση με τον τόπο, αλλά ο θεατής μπορεί να τη “διαβάσει” με τον έναν ή τον άλλο τρόπο», λέει ο Βάιτς.
Η πρώτη πράξη
Η πρόβα ξεκινάει από την πρώτη πράξη. Ο τενόρος Αντρέα Καρέ υποδύεται τον Πίνκερτον και η σκηνοθεσία δεν του αφήνει κανένα περιθώριο για ρομαντισμό. «Ο Πίνκερτον είναι αλκοολικός, εγωιστής, αγοράζει ένα ανήλικο κορίτσι για να κάνει το κέφι του. Η Τσο-Τσο-Σαν νομίζει ότι είναι ερωτευμένη. Είναι μια ανόητη έφηβη, όπως ήμουν κι εγώ στα 17 μου και ήθελα να ζήσω στις ΗΠΑ. Μη γελιέστε, δεν κάνουμε τον Τριστάνο και την Ιζόλδη, κάνουμε ένα έργο οικο-φεμινιστικό», λέει ο Ολιβιέ Πι.
«Ομως τον αγαπάει», αντιλέγω. «Αγαπάει αυτόν ή αυτά που αντιπροσωπεύει;» επιμένει ο Πι. «Θα συμφωνούσε ο Πουτσίνι με αυτή τη ανάγνωση;» ρωτάω. «Μα αυτή είναι η δική του άποψη, όχι δική μου. Είχε μια στενή σχέση με την Αμερική. Ο Νέος Κόσμος τον γοήτευε, αλλά επίσης τον φόβιζε λίγο. Συνεπώς έγραψε αυτό το έργο μάλλον για να μιλήσει για την Αμερική παρά για την Ιαπωνία, όπου δεν πήγε ποτέ. Είναι ίσως μια προφητεία για όσα θα συνέβαιναν στην Ιαπωνία σαράντα χρόνια αργότερα».
«Δεν μπορούμε να μιλάμε σήμερα για τη Μαντάμα Μπαττερφλάι χωρίς να θυμόμαστε την ατομική βόμβα. Θα σήμαινε ότι το κοινό που θα έρθει δεν γνωρίζει Ιστορία», προσθέτει ο Πιερ-Αντρέ Βάιτς. «Αρα η πολιτική νικάει τον εξωτισμό και την αθωότητα;». «Οχι. Εμείς προσπαθούμε να φτιάξουμε ομορφιά ακόμη και μέσα στον τρόμο. Η αισθητική προηγείται και η πολιτική ακολουθεί».
Τζάκομο Πουτσίνι, «Μαντάμα Μπαττερφλάι». Εθνική Λυρική Σκηνή, Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου, στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού, 1, 4, 7 και 10 Ιουνίου. Σκηνοθεσία: Ολιβιέ Πι. Διεύθυνση ορχήστρας: Βασίλης Χριστόπουλος.
