«Κανείς δεν συνειδητοποιεί ότι υπάρχουν κάποιοι που δαπανούν απίστευτη ενέργεια, απλά για να είναι φυσιολογικοί», έγραφε ο Αλμπέρ Καμύ. Τι είναι φυσιολογικό; Πού πάνε όσοι ασφυκτιούν μέσα στο στενό κοστούμι του όρου; Πού πάνε τα λοξά, απροσδιόριστα, ανεξήγητα πλάσματα; Τα ανθρώπινα και τα μη ανθρώπινα, οι δράκοι, οι νεράιδες, οι γοργόνες, οι μέδουσες.
Εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια, όσα όντα φέρουν τέτοια βαριά επίθετα προτιμούν να κρύβονται στα στάσιμα νερά μιας λίμνης. H J. K. Rowling, η συγγραφέας του Χάρι Πότερ, με τη Μαύρη Λίμνη της στα νότια του οικοτροφείου του Hogwarts δεν αναπλήρωσε κάποιο κενό στη σύγχρονη λογοτεχνία, ενίσχυσε όμως την αδύναμη φαντασία των νεαρών αναγνωστών της που είχε ατονήσει στη μοντέρνα εποχή, για έναν τόπο που φιλοξενούσε όντα παράξενα που δεν θα έβρισκαν θέση αλλού στον κόσμο. Η βάση, ωστόσο, υπήρχε προ πολλού, το υγρό στοιχείο πάντα ευνοούσε τη μακροημέρευση τέτοιων αλλόκοτων πλασμάτων, με υπερφυσικές δυνάμεις. Η ελληνική μυθολογία, οι κέλτικοι θρύλοι, οι σκανδιναβικές παραδόσεις, τα λαϊκά παραμύθια της Ιαπωνίας και της Κίνας έχουν φροντίσει να γεμίσουν το συλλογικό φαντασιακό με ανάλογες εικόνες.
Από άλλη οπτική
Tα «Plasmata», βέβαια, με τα οποία μας εξοικείωσε η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση τα προηγούμενα καλοκαίρια, δεν απομονώνονται, δεν μας αποφεύγουν. Το αντίθετο, επιζητούν τη διάδραση με το ανυποψίαστο κοινό, αρέσκονται να κατευθύνουν το βλέμμα του σε νέα σημεία και γωνίες θέασης του κόσμου. Βρήκαν και αυτά, στη νέα εκδοχή τους, όπως και τόσα άλλα στην πλούσια ιστορία τους, το ιδανικό «καταφύγιο» δίπλα στο νερό, κατά μήκος της παραλίμνιας διαδρομής των Ιωαννίνων. Στη συνέντευξη Τύπου πριν από τα εγκαίνια της έκθεσης «Plasmata II: Ιoannina», ο Πρόδρομος Τσιαβός που έχει τη διεύθυνση της επιμελητικής ομάδας, αναφερόταν στα έργα ως «συμβάντα στον δημόσιο χώρο». «Εχει σημασία πώς το κάθε έργο θα “αποζημιώσει” τον χώρο για την παρουσία του εκεί, πώς θα δικαιολογήσει την ύπαρξή του», σημείωσε.
Η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, που φέρει την ευθύνη της καλλιτεχνικής διεύθυνσης του εγχειρήματος, αλλά και συμμετέχει και η ίδια ως δημιουργός με το «ΜΑΝΑ», ένα πολυμεσικό έργο σε ένα παλιό, σκοτεινό καταφύγιο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, σμιλεμένο σε έναν βράχο, εξήγησε πως η κύρια οδηγία προς τους Ελληνες και ξένους εικαστικούς ήταν να παραγάγουν τέχνη με αναφορές στην ίδια την πόλη. «Ηταν ζητούμενο για εμάς να μπορούν να καταλάβουν οι Γιαννιώτες τι δουλειά έχουν αυτά τα έργα στον τόπο τους». Τα Ιωάννινα, μια πόλη κλεισμένη μέσα στα βουνά, είχε πάντα τον τρόπο να «δραπετεύει προς τη γνώση», έθρεψε τους θρύλους όπως και τις τέχνες, και τα διαθέτει και τα δύο για τέρψη και σκέψη. Ενας τόπος ταυτισμένος με την πέτρα και τη λίμνη, πρόσφερε πλήθος ερεθίσματα στους σύγχρονους δημιουργούς για να «γεννήσουν» όντα με έμπνευση από τους μύθους, τις παραδοσιακές τεχνικές, τις κοινωνικές τελετουργίες, τα μοιρολόγια, τις λέξεις και τους ήχους.
«Το προσωπικό συμπλέκεται με το συλλογικό. Προσωπικές ιστορίες συνδυάζονται με data, εικόνες και ήχους από την πόλη», λέει η διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση, Αφροδίτη Παναγιωτάκου.
Τα δεκαεννιά Plasmata που απλώθηκαν κατά μήκος της διαδρομής, από την πλατεία Μαβίλη έως τα Παλιά Σφαγεία, μια απόσταση συνολικά 1.720 μ., «συνομιλούν» με άλλα 10 γλυπτά, αρχιτεκτονικά θραύσματα, φυτά ή ίχνη παλιών ιστοριών και όλα μαζί αφηγούνται κάτι για τη ζωή μας, τις παραδόσεις που λησμονήσαμε προχωρώντας προς την εξέλιξη, τους μύθους που μας στοίχειωσαν, τη φύση που μας ανέχεται.
Και η τεχνολογία πώς συνδέεται με όλο αυτό; Η τεχνολογία τόσο οικεία στην καθημερινότητά μας, γιατί φαντάζει τόσο αταίριαστη όταν πρέπει να μιλήσει για βίωμα, συναίσθημα και μνήμη; «Τα έργα μοιάζουν αναλογικά αλλά έχουν ψηφιακή επεξεργασία», εξηγεί η Αφροδίτη Παναγιωτάκου που συνεργάστηκε με τον Μανώλη Μανουσάκη και μια εξαμελή ακόμα ομάδα καλλιτεχνών για την παραγωγή του δικού της έργου. Θυμάται πως η οικογένειά της βασίστηκε στην τεχνολογία για να συγκρατήσει στη μνήμη μια σημαντική στιγμή για εκείνους. «Το 1983, η οικογένειά μου αγόρασε video για να βιντεοσκοπήσει την εμφάνιση του παππού μου στην τηλεοπτική εκπομπή ταλέντων “Να, η Ευκαιρία”». Το ηχητικό απόσπασμα από το τραγούδι που ερμήνευσε ο πρόγονός της στην κρατική τηλεόραση συνοδεύει φωτογραφίες από το οικογενειακό αρχείο της Αφροδίτης, ενώ στίχοι του Γιάννη Δάλλα ακούγονται, καθώς προβάλλονται μπροστά στα μάτια μας πλάνα από την πόλη των Ιωαννίνων. «Ο Γιάννης Δάλλας υπήρξε ένα σημαντικό πρόσωπο στη ζωή της μητέρας μου καθώς ήταν επιβλέπων καθηγητής στο διδακτορικό της. Το προσωπικό συμπλέκεται με το συλλογικό. Προσωπικές ιστορίες συνδυάζονται με data, εικόνες και ήχους από την πόλη». Εξηγεί βέβαια πως όταν ο σκοπός είναι η καλλιτεχνική έκφραση, είναι καλό αυτές οι συνδέσεις ανάμεσα στα διαφορετικά στοιχεία του έργου να μην είναι προφανείς. «Πρέπει να αφήνεις χώρο και σε άλλες ερμηνείες».
Η Δάφνη Δραγώνα που ανέλαβε τις αναθέσεις νέων έργων, απευθύνθηκε σε καλλιτέχνες που γνώριζαν την πόλη. «Τα Ιωάννινα έπρεπε να είναι η αφετηρία, ωστόσο τα έργα έπρεπε να έχουν υπερτοπικό χαρακτήρα, να τους αφορούν δυνητικά όλους». Στη συνέντευξη Τύπου παρατήρησε εύστοχα ότι τα Plasmata βρίσκονται μεταξύ φύσης και πολιτισμού, ανάμεσα στη λίμνη και στα τείχη του Κάστρου. Ακόμα και η τοποθέτησή τους στον χώρο, σκέφτομαι, ότι ενισχύει τις αντιθέσεις που τα χαρακτηρίζουν. Καθώς στέκεσαι απέναντί τους, νιώθεις πως κινούνται ανάμεσα σε πόλους: νερό και στεριά, λογική και ένστικτο, συνειδητό και ασυνείδητο, αναλογική και ψηφιακή τέχνη, παρελθόν και μέλλον.
Ο βυθός της λίμνης
Από τα νέα έργα, η «Παμβώτις» της Στεφανίας Στρούζα, μια γλυπτική εγκατάσταση από αλουμίνιο, ρητίνες, ατσάλι και χαλκό, παραπέμπει στον βυθό της λίμνης. Το έργο εννοιολογικά κάνει ένα παιχνίδι με το αρχαίο όνομα της λίμνης, που σημαίνει «αυτή που τρέφει τους πάντες» και μιλάει για το φαινόμενο του ευτροφισμού (δηλαδή την υπερανάπτυξη της χλωρίδας) που έχει ως αποτέλεσμα την έλλειψη οξυγόνου στη λίμνη, με συνέπεια την ασφυξία κάποιων ζωικών οργανισμών. Παράλληλα, ο τρόπος που είναι κατασκευασμένο το γλυπτό, με σφυρήλατη τεχνική, έχει αναφορές στη γιαννιώτικη αργυροτεχνία. Το έργο της Μαρίας Βαρελά, πιο κάτω, με τίτλο «filo», μια επιτοίχια γλυπτική εγκατάσταση, αντλεί επίσης την έμπνευσή του από τους αργυροτέχνες του τόπου αλλά και από μοτίβα της «τερζήδικης» κεντητικής. Το σχέδιο που απεικονίζεται, προκύπτει από την εκπαίδευση ενός αλγορίθμου μηχανικής μάθησης και διερευνά το κατά πόσον η τεχνολογία μπορεί να υποστηρίξει τη συνέχιση μιας παραδοσιακής τεχνικής.
Η υπέροχη ηχητική εγκατάσταση «The Passing» των Μaenads ανατρέχει στα ηπειρώτικα μοιρολόγια της περιοχής του Πωγωνίου και αξιοποιώντας τις σύγχρονες τεχνολογίες μηχανικής μάθησης και φωνητικής σύνθεσης, μετατρέπει τα κελιά της νότιας πύλης του Κάστρου των Ιωαννίνων σ’ έναν χώρο όπου αντηχεί το παρελθόν και το μέλλον.
Η κυρα-Φροσύνη που έγινε «Μέδουσα» και το έθιμο «Ζέτε»
Γυρνώντας προς τα πίσω και περπατώντας προς την πλευρά της λίμνης συναντώ τη «Μέδουσα» της Κατερίνας Κομιανού. Ψηφιακό video ενός γλυπτού με μπρούντζινο σώμα και λαστιχένιες πλεξούδες, που μοιάζει να αναδύεται από το νερό. Φέρνει στον νου το πλάσμα της μυθολογίας αλλά και τη γυναικοκτονία της κυρα-Φροσύνης και 17 ακόμα γυναικών στην Παμβώτιδα από τον Αλή Πασά. Η μνήμη εδώ «γαντζώνεται» σε pixels. Φτάνοντας σχεδόν προς το τέλος της διαδρομής στην πλατεία Μαβίλη ή στην αρχή της, εξαρτάται από πού ξεκίνησες τη γνωριμία σου με τα Plasmata ΙΙ, σε περιμένει η πολυμεσική εγκατάσταση του Πάνου Σκλαβενίτη «#head Zete», μια εν εξελίξει έρευνα γύρω από την έννοια της μεταμφίεσης και το καρναβαλικό. Ο εικαστικός ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με το έθιμο Ζέτε όταν υπηρετούσε τη θητεία του σε ένα μικρό χωριό κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Εκεί αντίκρισε για πρώτη φορά κορμούς δέντρων τυλιγμένους με πολύχρωμες κορδέλες, σχοινιά, υφάσματα και χειροποίητες μάσκες ζώων. Κοιτάζω το ψηφιακό video, τα κάθε λογής αντικείμενα που συνθέτουν την εγκατάσταση, παρακολουθώ τους performers που χορεύουν ανάμεσά μας με ζωόμορφες μάσκες και προβιές και παράλληλα προσπαθώ να διαβάσω τη λεπτομερή περιγραφή του έργου σε ένα φυλλάδιο που μας μοιράζουν. Με πλησιάζει: «Μη διαβάζεις τόσο προσεκτικά, δεν είναι όλα αλήθεια αυτά εκεί μέσα», μου λέει. Τι δεν είναι αλήθεια; «Ποιος τα ξέρει αυτά», απαντά, ενώ απομακρύνεται. Ξεκίνησα ανάποδα, σκέφτομαι, το έργο του Σκλαβενίτη είναι οδηγός, φακός για όσα ακολουθούν.
Εως τις 9/7, www.onassis.org.
