«Αριστερά από την έξοδο, ψηλά, ανάμεσα από τους διακόπτες γράφει: “Ελευθέριος Ψούνης, Καισαριανή”. Ανάμεσα στους διακόπτες έχει 8 γραμμούλες στον κύκλο, 8 ημέρες εδώ. “Ελευθέριος Ψούνης, Καισαριανή, 29/6/44”.
Πάμε προς την έξοδο, προσοχή στο βήμα μας, υπάρχει το σκαλοπάτι στο πάτωμα. Θα κατέβουμε τις σκάλες, εδώ δεν χρειάζεται να κοιτάμε την οθόνη, καλύτερα να κατέβουμε τις σκάλες προσεκτικά».
Προχωράμε ευθεία, κοιτάμε αριστερά πάνω από τον νεροχύτη. «Ελευθέριος Ψούνης, ετών 21, Καισαριανή, μπουκαδόρος, 29/6/44». Μπουκαδόροι ήταν οι πιτσιρικάδες που έκλεβαν από τους ναζί τρόφιμα ή ό,τι μπορούσαν. «Εδώ βρέθηκαν πολλοί μπουκαδόροι. Ενας από τους αγαπημένους μου είναι αυτός. Τον ανακαλύπτω σε πολλές μεριές. Τον φαντάζομαι ψηλό, αδύνατο, με σπαστά, καστανά μαλλιά και σπυράκια στο πρόσωπο».
Προχωράμε προς το βάθος κοιτάζοντας στον ίδιο τοίχο, ψηλά στη γωνία στο ύψος του σοβά. «Ελευθέριος Ψούνης, Καισαριανή, 29/6/44. Με δέσαν οι χαμούρες». Παντού γράφει την ίδια ημερομηνία, μάλλον για να θυμάται πότε μπήκε. Το ημερολόγιό του σαν μικρός χάρακας, 7 γραμμές – 7 ημέρες.
Αριστερά μας στον απέναντι τοίχο. Ο Ελευθέριος Ψούνης είναι έξυπνος, νευρικός και τσαντισμένος. Τσακώνεται συχνά με τους άλλους εδώ μέσα. «Ζηλεύουνε, δεν θέλουνε ντυμένο να με δούνε, μπατίρη θέλουν να με δουν για να ευχαριστηθούνε. Ελ Ψούνης».
Βιντεο-περιήγηση
Περπατώ μέσα στον χώρο, στο υπόγειο της οδού Κοραή 4 – Χώρος ιστορικής μνήμης 1941-1944. Η προειδοποίηση της Νίνας Παππά για το σκαλοπάτι στο πάτωμα είναι πολύ χρήσιμη, θα είχα σκοντάψει. Τα μάτια μου είναι κολλημένα στην οθόνη του τάμπλετ, στα αυτιά μου έχω τη φωνή της ακολουθώντας το έργο «Κοραή 4», μια διαδραστική βιντεο-περιήγηση (video walk). Από πάνω μας η Αθήνα σχεδιάζει τις καλοκαιρινές διακοπές της. Εδώ κάτω μυρίζει κλεισούρα και υγρασία. Στον προθάλαμο, πριν από την είσοδο στα κρατητήρια, μια τεράστια, αυθεντική ναζιστική σημαία ρίχνει επάνω μας ένα κόκκινο χρώμα που σε κάνει να ανατριχιάζεις από φόβο. «Δεν θέλω να εστιάσω στη βαρβαρότητα», λέει η Νίνα Παππά. «Θέλησα όμως να διαβάσω τους ανθρώπους. Να τους βρω και να τους ακολουθήσω». Το έκανε μέσω των γραφών και των ιχνογραφημάτων που είναι χαραγμένα στους τοίχους. «Ο χώρος μοιάζει με ναό, κάτω από την Κοραή σε υποδέχεται η απόλυτη σιωπή. Εμείς, που μας προστατεύει πλέον η χρονική απόσταση, δεν επικεντρωνόμαστε απαραίτητα στη φρίκη, άλλωστε είναι αδύνατο να την αποφύγεις ακόμη και με την πιο ευγενική περιγραφή. Στα υπόγεια κρατητήρια οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να επιβιώσουν χωρίς τα στοιχειώδη. Ούτε φαγητό, ούτε νερό, ούτε ήλιος. Ούτε καν ο αέρας δεν επαρκούσε και η βία ήταν παρούσα στην καθημερινότητά τους. Το μόνο που τους απέμενε ήταν οι σκέψεις τους. Τα γραφόμενά τους και οι ζωγραφιές τους ήταν για εκείνους θέμα επιβίωσης. Αυτό προσπάθησα να «κρυφακούσω»», προσθέτει.
Αόρατοι άνθρωποι
Η καλλιτέχνις άρχισε να επισκέπτεται τον χώρο το 2016 και ξεκίνησε το συγκεκριμένο έργο πριν από ενάμιση χρόνο. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν υπάρχει σχεδόν καμία πληροφορία για τις γυναίκες και τους άνδρες που φυλακίστηκαν εδώ, επειδή τα αρχεία καταστράφηκαν από τους Γερμανούς φεύγοντας. Ξέρουμε ότι στην πλειονότητά τους δεν είχαν απαραίτητα αντιστασιακή δράση. Οι περισσότεροι ήταν πολίτες που διέπρατταν ασήμαντα παραπτώματα, όπως να πηδήξουν παράνομα στο τραμ ή να κάνουν μικροκλοπές. Συλλαμβάνονταν και εξαφανίζονταν ξαφνικά μέσα στην καθημερινότητα της πόλης. Και τώρα, κάποιους τους ξαναβρίσκουμε χάρη στο έργο. Η Νίνα Παππά με τη βοήθεια του γραφολόγου Παύλου Κηπουρά παρακολουθεί με προσοχή τα ίχνη τους πάνω στους τοίχους, και για κάποιους έχει χαρτογραφήσει τη διαδρομή τους από θάλαμο σε θάλαμο. Ο Ελευθέριος Ψούνης, αν κατάφερε να επιζήσει, τον φετινό Ιούνιο θα ήταν 100 ετών. Ομως εδώ, 6 μέτρα κάτω από τη γη, είμαστε ακόμη μαζί του τον Ιούνιο του 1944, μερικούς μήνες πριν από την απελευθέρωση της Αθήνας από τα γερμανικά στρατεύματα.
«Ο χώρος μοιάζει με ναό», λέει η Νίνα Παππά, η οποία ακολουθεί τα ίχνη που άφησαν οι κρατούμενοι στους τοίχους και αφουγκρά- ζεται την ιστορία τους.
Στο μέγαρο της Εθνικής Ασφαλιστικής είναι εγκατεστημένες διάφορες υπηρεσίες των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής και η Κομαντατούρ. Στην κορυφή κυματίζει ο αγκυλωτός σταυρός, και τα δύο υπόγεια που είχαν σχεδιαστεί για αντιαεροπορικά καταφύγια με μεταλλικές πόρτες γερμανικής προέλευσης που έκλειναν αεροστεγώς, αλλά και επικοινωνία μεταξύ των δύο ορόφων με εσωτερικό κλιμακοστάσιο, έχουν μετατραπεί σε φυλακές. Τα κρατητήρια είναι κυρίως κέντρα μεταγωγών. Εδώ, εκτός των Ελλήνων κρατούνται και κάποιοι Γερμανοί και Ιταλοί αντιφασίστες.
Κάνω μια στάση στη διαδραστική βιντεο-περιήγηση: «Di FUMARE. Κάποιος ζωγράφισε ένα τραπέζι με φαγητά, με νερό και τον ήλιο, για να τα μαγέψει, να τα προσελκύσει». Αλλη γραφή, άλλη ιστορία: «Καταλαβαίνω ότι εδώ κάθεται ο φρουρός. Ισως αυτός έγραψε το Ga Schipper. Ο φρουρός ξέρει να ζωγραφίζει. Κάθεται εδώ στο υπόγειο και φαντασιώνεται ή νοσταλγεί αυτή τη γυναίκα. Εχει μακριές βλεφαρίδες, είναι γυμνή, φοράει μόνο γάντια δαντελωτά, ζαρτιέρες και τα παπούτσια της. Αυτός δεν ξεχνάει να της προσθέσει ένα σταυρουδάκι. Το σταυρουδάκι με βάζει σε σκέψεις, αυτή η γυναίκα δεν είναι φαντασίωση, είναι υπαρκτή, και πράγματι φοράει ένα σταυρό. Είναι υπαρκτή και τη νοσταλγεί».
«Χορογραφία της σκέψης»
Η Νίνα Παππά δουλεύει συχνά με υλικό τη γραφή, τη «χορογραφία της σκέψης», όπως λέει. Είχε κάνει κάτι παρόμοιο στο επιγραφικό μουσείο, εστιάζοντας στον τρόπο με τον οποίο κάθε χαράκτης πέτρας προσπαθούσε να εξαλείψει την προσωπική γραφή του κάνοντας όλα τα γράμματα ίδια. «Και όμως πάλι κάτι πρόδιδε την ταυτότητά του», εξηγεί.«Στην Κοραή γίνεται το αντίστροφο. Ολοι γράφουν όχι επιδιώκοντας κάτι συγκεκριμένο, αλλά για να διασωθεί η παρουσία τους. Οι περισσότεροι καταγράφουν το όνομά τους, την ημέρα που τους συνέλαβαν και τη διεύθυνσή τους, μήπως ειδοποιηθεί κάποιος δικός τους. Ορισμένοι δεν αρκούνται σε αυτό, ζητούν από άλλον που ξέρει γράμματα να συμπληρώσει την ιστορία τους».
Από τώρα και στο εξής, το έργο «Κοραή 4» θα είναι διαθέσιμο δωρεάν –όπως άλλωστε και η επίσκεψη– σε όποιον περάσει την είσοδο του χώρου. Μου λένε ότι κατά καιρούς έρχονται εδώ συγγενείς ανθρώπων που φυλακίστηκαν επί Κατοχής στην Κομαντατούρ και διηγούνται τις ιστορίες των δικών τους. Τα υπόγεια κρατητήρια, μέρος του ιδιόκτητου μεγάρου της Εθνικής Ασφαλιστικής ως χώρος ιστορικής μνήμης, από το 1991, συντηρήθηκαν με σεβασμό από την εταιρεία, που ανέλαβε την ευθύνη της λειτουργίας τους σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού. Σύμφωνα με επιβεβαιωμένες πληροφορίες της «Κ», ο Δήμος Αθηναίων έχει ήδη αποδεχθεί την πρόθεση της Εθνικής Ασφαλιστικής να δωρίσει τον χώρο στην πολιτεία. Αναμένεται η αποδοχή της δωρεάς και από το ΥΠΠΟ, ενώ μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας οι δύο φορείς θα συνεργαστούν για τη λειτουργία του χώρου.
Η ιστορία του μεγάρου
Ενδιαφέρουσα και ιστορικά πολύτιμη είναι επίσης η ιστορία του μεγάρου, όπου εγκαταστάθηκε το 1894 η νεοσυσταθείσα Εταιρεία Γενικών Ασφαλειών «Η ΕΘΝΙΚΗ» αγοράζοντας την οικία Ροσσέλ επί της Κοραή 4. Σαράντα χρόνια αργότερα ανακοινώθηκε η ανοικοδόμηση ενός κτιρίου υπερσύγχρονου για την εποχή με άριστης ποιότητας υλικά και ανέσεις που ξεπερνούσαν τα μέχρι τότε ελληνικά δεδομένα (κεντρική θέρμανση, υδραυλική εγκατάσταση, ανελκυστήρες κ.λπ.). Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν στις 30 Δεκεμβρίου 1938, σε μια πανηγυρική τελετή. Λίγο μετά την κήρυξη του πολέμου, τα υπουργεία Εσωτερικών, Τύπου και Τουρισμού προχώρησαν σε αναγκαστική μίσθωση μεγάλου μέρους του κτιρίου. Στις 6 Μαΐου 1941 τα γερμανικά στρατεύματα επέταξαν το κτίριο καθώς και ολόκληρη την επίπλωση. Λίγο μετά την απελευθέρωση, στις 31 Οκτωβρίου 1944, το μέγαρο επιτάχθηκε για τρίτη φορά, τότε από το ΕΑΜ. Στις αρχές Ιανουαρίου 1945 βρίσκονταν εκεί στρατωνισμένες προσωρινά αγγλικές στρατιωτικές δυνάμεις και μόλις αυτές αποχώρησαν το κτίριο ξαναεπιτάχθηκε από την ελληνική κυβέρνηση για να στεγασθούν «Αι Ηλεκτρικαί Εταιρίαι Μεταφορών και Διανομής».
Ωστόσο δεν έπαψε ποτέ να αποτελεί περιουσιακό στοιχείο της Εθνικής Ασφαλιστικής, η οποία μετά την περιπέτεια των επιτάξεων ανέλαβε σημαντικές εργασίες για την αποκατάστασή του. Εάν και αυτό το κτίριο πρόκειται να ακολουθήσει την πορεία πολλών άλλων στο κέντρο της Αθήνας που αλλάζουν χέρια και χρήση, ας θυμηθούμε τον Βάλτερ Μπένγιαμιν που έλεγε ότι η πόλη είναι μνημονικό βοήθημα, και ανάμνηση όχι μόνο πηγή αλλά και μούσα.
«Κοραή 4», video walk διάρκειας 40 λεπτών. Ημέρες επίσκεψης: καθημερινά εκτός Δευτέρας και Κυριακής, 8 π.μ. – 2 μ.μ. Ο χώρος θα είναι κλειστός τον Αύγουστο. To έργο υλοποιείται με την υποστήριξη του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη.
