Ενα βαθύ πιάτο γεμάτο φακές. Αυτό το παράταιρο στοιχείο τραβάει την προσοχή μου πάνω στον πάγκο εργασίας της συντηρήτριας αρχαιοτήτων Μαρίνας Μουστάκα, ανάμεσα σε πινέλα και εργαλεία καθαρισμού, αρχαία όστρακα και τάμπλετ. Και όμως, ανάμεσα στα μικρά όσπρια, που λέει ότι είναι τα πλέον φιλικά προς τις ευαίσθητες αρχαιότητες, προορίζεται να ξεκουραστεί το κυκλαδικό ειδώλιο της συλλογής Στάινχαρτ που καθαρίζει επιμελώς από τις επικαθίσεις αιώνων, στο εργαστήριο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων της Νάξου.
Το γυναικείο ειδώλιο με τα διπλωμένα χέρια είναι ένα από τα έξι αρχαία αντικείμενα της περίφημης συλλογής Στάινχαρτ που επέστρεψαν πριν από λίγες εβδομάδες στο πραγματικό τους σπίτι. Με ενδιάμεσο σταθμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, τα αντικείμενα που κατασχέθηκαν από τον Αμερικανό πολυεκατομμυριούχο το 2021 έκαναν ένα ταξίδι άνω των 4.500 ετών πριν καταλήξουν στη Νάξο. Οι αρχαιολόγοι ένιωσαν δέος όταν άνοιξαν το κουτί που περιείχε τις αρχαιότητες μαζί με τον υπεύθυνο συντηρητή και τον φύλακα που τα συνόδευε, αλλά και ανακούφιση, όπως είπαν, που επιτέλους θα πάρουν τη θέση τους στη συλλογή του νέου Μουσείου Κυκλαδικού Πολιτισμού που ετοιμάζεται πυρετωδώς στο νησί.
«Το μουσείο θα φιλοξενεί τον μεγαλύτερο αριθμό κυκλαδικών αρχαιοτήτων στον κόσμο», μας λέει ο έφορος αρχαιοτήτων Δημήτρης Αθανασούλης καθώς κινούμαστε μέσα στην πυκνοδομημένη μεσαιωνική Χώρα του νησιού για να βρεθούμε κάτω από το Κάστρο της Νάξου. Η μπροστινή του όψη που κοιτάζει τη θάλασσα και η πίσω του πλευρά είναι γεμάτες σκαλωσιές για τις εργασίες αποκατάστασης των τειχών του. Καθώς ανεβαίνουμε από το ασανσέρ της καθολικής Μονής των Ουρσουλινών που λειτουργεί ένα θαυμάσιο καφέ στον χώρο, ο κ. Αθανασούλης μάς αναλύει την καταγωγή του ενετικού κάστρου, η οποία ανάγεται, σύμφωνα με έρευνά του, στο Βυζάντιο, καθώς τα τείχη του κτίστηκαν τον 7ο αιώνα με αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη. Στην Ενετοκρατία το Κάστρο απέκτησε μία καθολική εκκλησία αλλά και κατοικίες, πολλές από τις οποίες φιλοξενούν ακόμη τους ενοίκους τους, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα κράμα εποχών, πολιτισμών και χρήσεων της καστροπολιτείας που επιβιώνει για χιλιετίες.
Αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό φιλοδοξεί να αναδείξει ο αναγνωρισμένος αρχαιολόγος, δημιουργώντας στη ναξιώτικη καστροπολιτεία μια νησίδα μουσείων για τον πολιτισμό των Κυκλάδων από την προϊστορία έως τον Μεσαίωνα, ένα έργο που υλοποιείται με πόρους ΕΣΠΑ ΠΕΠ Νοτίου Αιγαίου, ύψους 8,3 εκατ. ευρώ. «Δημιουργούμε τρία νέα μουσεία μέσα σε ένα άλλο μουσείο, καθώς το κάστρο από μόνο του είναι έκθεμα. Με αυτόν τον τρόπο θέλουμε να κάνουμε ξανά το κάστρο οργανικό μέρος της τοπικής κοινότητας», μας λέει. «Ενα νέο κτίριο μουσείου έξω από την πόλη θα ήταν αποξενωμένο από την κοινότητα».
Βέβαια, η μετατροπή ενός μνημειακού κάστρου σε σύγχρονο μουσείο δεν είναι διόλου εύκολη υπόθεση. Με οδηγό τον κ. Αθανασούλη ανεβαίνουμε και κατεβαίνουμε σκάλες στον Πύργο Γλέζου, ανοίγουμε παλιές ξύλινες πόρτες και περνάμε πάνω από σακιά με οικοδομικά υλικά στο κτίριο Αεροπορίας, κάνουμε σλάλομ ανάμεσα σε εργαλεία και βγαίνουμε από κρύπτες σε «μπαλκόνια» με απίστευτη θέα στο Αιγαίο. Μέσα σε σκονισμένες αίθουσες μας δείχνει τμήματα τρούλων βυζαντινών εκκλησιών, τοιχογραφίες που θα κοσμήσουν το μουσείο της Βυζαντινής Ναξίας, αλλά και σημεία που αργότερα θα φιλοξενήσουν το καφέ και το εστιατόριο. Περνάμε στην προσωρινή αρχαιολογική έκθεση και βλέπουμε τη μικρή αλλά σημαντική συλλογή Μαρτίνου που δόθηκε ως δωρεά για το νέο μουσείο, αλλά και μοναδικά κυκλαδικά εκθέματα, όπως ειδώλια εγκύου ή καθιστά ειδώλια που θα μπουν στην έκθεση, και έπειτα μπαίνουμε στο παλιό Αρχαιολογικό Μουσείο που μοιάζει με κανονικό εργοτάξιο. Οι εργασίες στο εξωτερικό κέλυφος και στους εσωτερικούς χώρους κινούνται παράλληλα με σκοπό τα μουσεία να παραδοθούν σε λιγότερο από τέσσερα χρόνια, αν και, όπως λέει ο αρχαιολόγος, ορισμένες αίθουσες θα είναι έτοιμες και επισκέψιμες αρκετά νωρίτερα. Πώς όμως θα λυθούν πρακτικά ζητήματα, από την πρόσβαση των ατόμων με αναπηρία μέχρι τη σήμανση των μουσείων, όταν οι παρεμβάσεις που επιτρέπονται σε ένα μνημείο είναι ελάχιστες;
Αυτόν τον γρίφο καλείται να λύσει ο γνωστός αρχιτέκτονας Στέλιος Κόης και η ομάδα του, που έχουν αναλάβει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των τριών μουσείων και των εκθέσεων. Η κεντρική ιδέα, που ακόμη δουλεύεται σε συνεργασία με τους αρχαιολόγους της εφορείας, δίνει βαρύτητα στην ενδυνάμωση της εμπειρίας που θα αποκτήσει το κοινό κατά την επίσκεψή του στο μουσείο, χωρίς οι αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις να «παρεμβαίνουν» στον χώρο. «Μου αρέσει να φτιάχνω χώρους που αφήνουν ένα συναίσθημα», μας λέει ο κ. Κόης στην τηλεφωνική μας συνομιλία, «αυτό που θα κάνω δεν θα έχει μια τρίτη παρουσία στον χώρο».
«Θα φιλοξενεί τον μεγαλύτερο αριθμό κυκλαδικών αρχαιοτήτων στον κόσμο», λέει στην «Κ» ο έφορος αρχαιοτήτων Δημήτρης Αθανασούλης.
Βασικό στοιχείο του σχεδιασμού θα είναι το υλικό της σμύριδας, του ιδιαίτερου ναξιώτικου πετρώματος που κάποτε χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή της μυλόπετρας των αλευρόμυλων και τη λείανση μαχαιριών και επιφανειών. Η σμύριδα θα λειτουργεί σαν ένα «νήμα» από τα έγκατα του νησιού που θα συνδέει τα μουσεία και θα παίρνει διάφορες μορφές στο δάπεδο και στους χώρους, οι οποίοι θα γίνουν προσβάσιμοι από άτομα με αναπηρίες στο μεγαλύτερο μέρος τους. Το φυσικό φως θα αξιοποιηθεί στο έπακρο για την ανάδειξη των εκθεμάτων, όπως και το νερό που περιβάλλει το νησί, αλλά όχι με τον συνηθισμένο τρόπο, επισημαίνει ο κ. Κόης. «Μας ενδιαφέρει ο ήχος, η αντανάκλαση και η εικόνα του νερού». Η βασική είσοδος θα είναι η ενετική Τρανή Πύλη του Κάστρου και από εκεί ο επισκέπτης θα ακολουθεί μια ελεύθερη διαδρομή με στοιχεία ανακάλυψης.
Οι ημίεργοι Κούροι
Από τα έγκατα της Νάξου προέρχεται και το μάρμαρο από το οποίο κατασκευάστηκαν οι Κούροι της αρχαιότητας. Η Νάξος ήταν κάτι σαν ένα μεγάλο εργαστήριο μαρμαρογλυπτικής του αρχαίου κόσμου και γι’ αυτό στο νησί υπάρχουν ακόμη οι ημίεργοι Κούροι, τα τεράστια λαξευμένα αγάλματα που δεν πρόλαβαν να πάρουν την κανονική τους μορφή και σήμερα κείτονται, θαρρείς κεκοιμημένοι, στην ενδοχώρα υπομένοντας τη φθορά του χρόνου και τα καπρίτσια των επισκεπτών.
Στα έγκατα της Νάξου και των υπόλοιπων Κυκλάδων βρίσκονταν για πολλά χρόνια και τα γνωστά ειδώλια πριν έρθουν στο φως από τους αρχαιολόγους, αλλά και τους επιτήδειους που τα διοχέτευαν στο παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων. «Η σχέση του κυκλαδικού πολιτισμού με τη σύγχρονη τέχνη ήταν ευχή και κατάρα», μας λέει ο κ. Αθανασούλης, «καθώς αυτή η σύνδεση προκάλεσε τη δημοφιλία και εντέλει τη λεηλασία των κυκλαδικών αρχαιοτήτων».
Η αρχαιοκαπηλία
Στο νέο μουσείο αυτή η πτυχή θα υπογραμμιστεί με ειδική ενότητα αφιερωμένη στην αρχαιοκαπηλία που έπληξε τις Κυκλάδες. «Θα βλέπουμε το θέμα της αρχαιοκαπηλίας και μέσα από αυτή τη σχέση των ειδωλίων με την τέχνη του 20ού αιώνα», μας λέει ο κ. Αθανασούλης, και στα εκθέματα θα βρίσκονται τα αντικείμενα της συλλογής Στάινχαρτ, αρχαιότητες που έχουν κατασχεθεί στο παρελθόν αλλά και όσες θα επιστρέψουν στο μέλλον. «Εκπεφρασμένη πολιτική του υπουργείου Πολιτισμού είναι τα προϊόντα αρχαιοκαπηλίας που ανήκουν στον κυκλαδικό πολιτισμό και δεν έχουν γνωστή προέλευση να έρχονται στη Νάξο, είτε από κατασχέσεις είτε από επιστροφές», σημειώνει, και στο πλαίσιο αυτό «είναι αυτονόητη και η τελική κατάληξη κυκλαδικών αρχαιοτήτων όπως της συλλογής Στερν». Σε συνεργασία με το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, μέσα στη νησίδα των μουσείων θα δημιουργηθεί και ένα κέντρο έρευνας του κυκλαδικού πολιτισμού, ώστε οι «ορφανές» αρχαιότητες να αποκτούν «ταυτότητα», δηλαδή με ειδικές αναλύσεις να συσχετίζονται με πιθανή προέλευση, χρήση ή δημιουργούς, στοιχεία που χάνονται όταν τα αντικείμενα αποσπώνται παράνομα από το χώμα χωρίς αρχαιολογική ανασκαφή. «Είναι σημαντικό να υπάρχει ένα εξειδικευμένο μουσείο στις Κυκλάδες για τη διεκδίκηση των κυκλαδικών αρχαιοτήτων, στο πρότυπο του Μουσείου Ακρόπολης που δημιουργήθηκε για την επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα», καταλήγει ο κ. Αθανασούλης. Μέχρι να δημιουργηθεί το κέντρο έρευνας, το μικρό ειδώλιο θα περιμένει μέσα στις φακές να βρει την οικογένειά του. Τουλάχιστον ξέρει ότι είναι στο σπίτι του.
