To 1855 ο Γάλλος ζωγράφος Γκυστάβ Κουρμπέ, έπειτα από πολλά χρόνια εργασίας, ολοκλήρωσε έναν τεράστιο σε διαστάσεις πίνακα. Ο τίτλος του ήταν «Το ατελιέ του ζωγράφου», και σε αυτή τη μεγάλη σύνθεση κατέγραψε τις απόψεις του για τη ζωγραφική, τον ρεαλισμό και την κοινωνία της εποχής του, τοποθετώντας τον εαυτό του σε περίοπτη θέση.
Περισσότερο από έναν αιώνα αργότερα –ολοκληρώθηκε το 1988– ο Ελληνας Κώστας Μαλάμος (1913-2007) συνέθεσε πάνω στο ίδιο θέμα ένα νέο έργο. Ο πίνακας «Ομαδική προσωπογραφία» συγκεφαλαιώνει όλες τις εικαστικές κατακτήσεις του, και μας δίνει μία από τις ελάχιστες ανάλογης αξίας προσωπογραφίες της νεοελληνικής τέχνης. Οπως έγραψε ο ίδιος, στην παραλλαγή του τα πρόσωπα που εικονίζονται δεξιά και αριστερά από τον πρωταγωνιστή Κουρμπέ –μορφές συμβολικές αλλά και φίλοι του, εικαστικοί και φιλότεχνοι– αντικαταστάθηκαν από καλλιτέχνες οι οποίοι σπούδαζαν στην ΑΣΚΤ κατά τη δεκαετία του 1930.
Η «Ομαδική προσωπογραφία» ανοίγει αριστερά με τον γλύπτη Μέμο Μακρή να στέκεται όρθιος, ενώ διακρίνουμε εύκολα ανάμεσα στους ορθίους τον χαράκτη Α. Τάσσο και τον Κώστα Γραμματόπουλο. Καθισμένοι μπροστά τους, μεταξύ άλλων, είναι ο Γιάννης Σπυρόπουλος, ο Γιώργος Σικελιώτης, ο Νίκος Νικολάου και η επίσης ζωγράφος σύζυγος του Μαλάμου, Ιωάννα Μητσέα-Μαλάμου. Συνολικά στην αριστερά πλευρά φιλοτεχνούνται 13 πρόσωπα, ενώ η παρέα στα δεξιά αρχίζει με τον νεαρό τότε Γιάννη Μόραλη στη γνωστή στητή του στάση και δίπλα του, κάπως ονειροπόλος εικονίζεται ο Γιάννης Τσαρούχης. Ακολουθούν κι άλλοι πολλοί, όπως η χαράκτρια Βάσω Κατράκη, η ζωγράφος Νίκη Καραγάτση, ο γλύπτης Χρήστος Καπράλος.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ο τρόπος που ο Μαλάμος στρέφει τη σύνθεση προς το κοινό κάνοντάς μας συμμέτοχους αυτής της καλλιτεχνικής ομάδας. Το παιδάκι στο κέντρο του έργου είναι η εγγονή του ζωγράφου, η μικρούλα τότε Χριστίνα. Η παρουσία όλων των προσώπων είναι φιλική αποδίδοντας την ανθρωποκεντρική διαχρονικότητα της γενιάς του ’30. Στην άκρη του δικού του «ατελιέ», ο Κουρμπέ είχε τοποθετήσει τον ποιητή Σαρλ Μποντλέρ. Ο Μαλάμος τοποθέτησε στην ίδια θέση τον συγγραφέα Δημήτρη Χατζή – Ηπειρώτης κι εκείνος σαν τον ζωγράφο.
Πίστευε στον παιδευτικό χαρακτήρα της τέχνης – Δίδαξε ζωγραφική στο Κολλέγιο Αθηνών και ως φιλόπατρις Ηπειρώτης, κληροδότησε και δημιούργησε την Πινακοθήκη Χαρακτικής της Ζίτσας.
Για αυτό το έργο η Εφη Μαλάμου-Πανοπούλου, μονάκριβη κόρη του καλλιτέχνη, μάς μίλησε με έμφαση. Ηταν ένας πίνακας που ο πατέρας της δούλευε επί χρόνια στο εργαστήριό του, το οποίο βρισκόταν στο σπίτι. Το δώρισε ο ίδιος στην Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου το 1999, ενώ στην οικογενειακή συλλογή περιέχονται τα προσχέδια – λάδια σε χαρτί και μουσαμά.
Αναζητήσαμε την κ. Μαλάμου-Πανοπούλου με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 110 χρόνων από τη γέννηση του πατέρα της. Τη βρήκαμε στη Ζίτσα, αγαπημένο τόπο της οικογένειας. Ο Κώστας Μαλάμος γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια, αλλά καταγόμενος από την Ηπειρο, έζησε ξένοιαστα παιδικά χρόνια στο χωριό του. Το 1931 ήρθε στην Αθήνα με υποτροφία του Ιδρύματος Αναστασίου Φιλήτη και τον επόμενο χρόνο έγινε δεκτός στην ΑΣΚΤ με πρώτο δάσκαλο τον Παύλο Μαθιόπουλο και στη συνέχεια τον Ουμβέρτο Αργυρό και τον Κωνσταντίνο Παρθένη.
Μολονότι έζησε στην Αθήνα, ως φιλόπατρις Ηπειρώτης, προνόησε να δημιουργήσει αξιόλογη συλλογή έργων Ελλήνων ζωγράφων και χαρακτών, με απώτερο στόχο να εκτίθενται σε μία πινακοθήκη νεοελληνικής χαρακτικής στην περιφέρεια. Αυτό ήταν το σημαντικότερο έργο του ύστερου βίου του. Αλλωστε πίστευε στον παιδευτικό χαρακτήρα της τέχνης. Δίδαξε ζωγραφική στο Κολλέγιο Αθηνών και για τη μακρόχρονη προσφορά του το σχολείο τού απένειμε τιμητική πλακέτα το 2007.
Ως υπεύθυνη της Πινακοθήκης Χαρακτικής «Κώστας Μαλάμος», η κόρη του συνεχίζει το έργο του. Η γέννηση, η ύπαρξη και η ανάπτυξη της συλλογής της Πινακοθήκης οφείλονται αποκλειστικά σε εκείνον. Αρχισε να τη χτίζει με συνέπεια από τη δεκαετία του 1950 χωρίς διάκριση ανάμεσα σε παλιούς και νέους δημιουργούς, καταξιωμένους δασκάλους και ανερχόμενους μαθητές. Οταν έφυγε από τη ζωή κληροδότησε στην Πινακοθήκη Χαρακτικής της Ζίτσας 220 έργα. «Τώρα διαθέτουμε περίπου 500 έργα», λέει στην «Κ» η κ. Μαλάμου-Πανοπούλου. Το αποτέλεσμα είναι μια πολυφωνική παρουσίαση της ιστορίας της νεοελληνικής χαρακτικής, που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων υπογραφές σαν του Κογεβίνα, του Γαλάνη, του Κεφαλληνού, του Βεντούρα, μια έκθεση που φέρει την επιμέλεια και τις γνώσεις του Δημήτρη Παυλόπουλου – αναπληρωτή καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στο ΕΚΠΑ.
