Eνας από τους πιο εμβληματικούς ακαδημαϊκούς που πέρασαν από το Πανεπιστήμιο Γέιλ, ο ιστορικός Γκάντις Σμιθ είπε στα τέλη του 20ού αιώνα μια φράση που έκτοτε λατρεύουν οι ναυτιλιακοί ερευνητές: «Η θάλασσα ενώνει τα πάντα». Στις αρχές του αιώνα ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ είχε γράψει πως “οι μεταφορές είναι πολιτισμός”. Στις ελληνικές θάλασσες αυτές οι δύο παραδοχές βρίσκονται σε εφαρμογή από την αρχαιότητα. Από τα μονόξυλα της νεολιθικής εποχής έως τα υπερσύγχρονα τάνκερ του σήμερα, οι Ελληνες βρίσκονται εν πλω και κάνουν εμπόριο. Πρόκειται για μια αδιάκοπη ιστορία ναυτοσύνης που κρατάει αιώνες και η οποία, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εγκαινίασε ένα κεφάλαιο παγκόσμιας υπεροχής που γράφεται ακόμη. Είναι αυτό που ο ναυτιλιακός ερευνητής Γιώργος Μ. Φουστάνος έχει ονομάσει με εντυπωσιακό τρόπο «το ελληνικό ναυτιλιακό θαύμα», με τα δικά του λόγια, «το σπουδαιότερο επίτευγμα της σύγχρονης Ελλάδας». Λόγια μεγάλα θα πει ίσως κάποιος, αλλά ο ίδιος πάντως απαντάει με μια αναδρομική έκθεση που φιλοδοξεί να τα δικαιολογήσει.
Πρόκειται για ένα πλούσιο ναυτικό πανόραμα που ανοίγει στην Ερμούπολη το Σάββατο 22 Ιουλίου και κλείνει στις 28 Αυγούστου, και πραγματοποιείται σε ένα χώρο αμιγώς «ναυτικό», στην Πινακοθήκη Κυκλάδων, στις αποθήκες του παλιού τελωνείου του λιμανιού. Οι τρεις ευρύχωρες και ψηλοτάβανες αίθουσες της Πινακοθήκης, με τις μεγάλες πλίνθινες καμάρες τους, στέκονται εκεί όπου κάποτε τα πλοία ξεφόρτωναν τα εμπορεύματά τους. Είναι, αδιαμφισβήτητα, ένας χώρος που του ταιριάζουν απόλυτα παρουσιάσεις με θαλασσινά θέματα.
Δύο Σαββατοκύριακα πριν από τα εγκαίνια συναντήσαμε τον δημιουργό της έκθεσης Γιώργο Μ. Φουστάνο στα γραφεία του στο λιμάνι της Ερμούπολης. Σε παράπλευρο κτίριο βρίσκεται και υποκατάστημα της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας «Navira», διοργανώτριας της έκθεσης, την οποία συνέστησε ο ίδιος τα τελευταία χρόνια με σκοπό να διασωθεί το αρχειακό υλικό που συγκεντρώνει εδώ και τέσσερις δεκαετίες και να χρησιμοποιηθεί ως πηγή ιστορικών ερευνών.
Μια σύντομη περιήγηση στους χώρους της εταιρείας και στο ναυτιλιακό αρχειακό υλικό που συγκεντρώνει, ταξινομεί και φυλάσσει μεθοδικά, δίνει μια αίσθηση κλίμακας: είτε πρόκειται για παλιά περιοδικά και σπάνιες εκδόσεις, είτε για εκπληκτικές παλιές καρτ ποστάλ και διαφημιστικές αφίσες, είτε για μια απύθμενη συλλογή φωτογραφικών ντοκουμέντων, τα πάντα αναφέρονται σε κάτι που είναι μεγάλο, μεγαλύτερο από οτιδήποτε γίνεται στη στεριά. Για την ακρίβεια, κάτι που δίχως αυτό η στεριά δεν θα μπορούσε να ακμάσει: τη μεταφορά αγαθών.
Ξεφυλλίζοντας τον κατάλογο που θα συνοδεύει την επερχόμενη έκθεση γινόμαστε μάρτυρες όχι μόνο της εξέλιξης της ναυτιλιακής εποποιίας μας αλλά και μιας τυπολογίας έργων «ναυτιλιακής» τέχνης. Οι σελίδες που αναφέρονται στις πρώιμες εφοπλιστικές εξορμήσεις των Ελλήνων πλοιοκτητών της εποχής των ιστίων περιέχουν περίτεχνες γκραβούρες και σπάνια, καλοσχεδιασμένα αποκόμματα του Τύπου της εποχής. Αυτές που μιλούν για την εποχή του ατμού, τότε που έγινε το ξεκίνημα της ποντοπόρου ναυτιλίας μας, προσφέρουν υποβλητικές θαλασσογραφίες με σκούρες θάλασσες, φουσκοθαλασσιές και ναύτες στα καταστρώματα ζωγραφισμένους με τέτοια ζωντάνια που νομίζεις πως λικνίζονται κι αυτοί μαζί με το μπότζι του καραβιού. Και όσο για τα ίδια τα καράβια, το κάθε ένα από αυτά παρουσιάζεται ως ξεχωριστή προσωπικότητα, σχεδόν ανθρώπινο και σίγουρα θρυλικό, ηρωικό. Εστιάζοντας στις λεπτομερείς λεζάντες μαθαίνουμε για την ταυτότητα, την ιστορία και τη μοίρα του. Αυτή η τόση λεπτομέρεια και η εις βάθος έρευνα είναι κάτι που χαρακτηρίζει την επερχόμενη έκθεση, προσδίδοντάς της τον χαρακτήρα ενός μικρού σεμιναρίου.
Από τα μονόξυλα της νεολιθικής εποχής έως τα υπερσύγχρονα τάνκερ του σήμερα, οι Ελληνες βρίσκονται εν πλω και κάνουν εμπόριο.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει, μάλιστα, το ότι η έκθεση αποτελεί (ίσως όχι σκόπιμα, αλλά σίγουρα πολύ πετυχημένα) και μια πρώτη εισαγωγή σε μια σελίδα της ιστορίας των γραφικών τεχνών που έχει παραγνωριστεί, εκείνη της «εικόνας» της ναυτιλίας. Συχνά-πυκνά, ανάμεσα στις αμέτρητες φωτογραφίες από καράβια, το βλέμμα μας συναντά τη γραφιστική, όπως π.χ. όταν θαυμάζουμε ένα φυλλάδιο του ΕΟΤ του 1955 που διαφημίζει μια κρουαζιέρα στο Αιγαίο. Σχεδιασμένο από έναν θρυλικό εικονογράφο και ζωγράφο μας, τον Παύλο Βαλασάκη, μας δίνει μια γερή γεύση από τον μεταπολεμικό μοντερνισμό του εγχώριου ντιζάιν.
Είναι βεβαίως και οι τόσες φωτογραφικές εικόνες που με την ατέλειωτη ροή τους, είτε πρόκειται για εντυπωσιακές λήψεις υψηλής ευκρίνειας που έβγαλε ένα drone, είτε σέπια, νοσταλγικές εικόνες με ηλικία ενός αιώνα, συνιστούν από μόνες τους και μια μικρή ιστορία της φωτογραφίας. Αναπόφευκτα, μέσα στο υλικό της έκθεσης θριαμβεύει και η ίδια η ναυπηγική τέχνη, που ακόμη και μέσα στη γιγάντια κλίμακά της συχνά καταφέρνει να είναι κομψή.
Και εδώ συναντάμε κάτι ακόμη που προσφέρει η επικείμενη έκθεση: ένα χρονολόγιο της ακμής και της παρακμής του ντιζάιν των καθημερινών πραγμάτων μέσα από το πρίσμα της ναυτιλιακής ιστορίας. Οσο μεγαλοπρεπές κι αν μοιάζει ένα σημερινό ποντοπόρο τάνκερ 400 μέτρων, μια συννεφιασμένη θαλασσογραφία ενός ατμοκίνητου φορτηγού του 1900 κερδίζει σίγουρα τις εντυπώσεις. Και όσο κι αν μπορεί να εξυπηρετεί καλά μια σειρά εταιρικών προδιαγραφών το σήμα μιας σημερινής εταιρείας πάνω στο φουγάρο του καραβιού της, εκείνα τα γράμματα που σμιλεύτηκαν στο χέρι αμέσως μετά τον πόλεμο έχουν μέσα τους αληθινή τέχνη. Η επερχόμενη έκθεση στην Πινακοθήκη Κυκλάδων είναι όχι μόνο μια έκθεση για τη ναυτιλία, αλλά και μια μελέτη πάνω σε όλες εκείνες τις τέχνες και στους φανερούς και αφανείς μάστορες που σχεδίασαν την εικόνα, την εμφάνιση και την όψη της.
Πρωτοπορία
Πρωτίστως, όμως, είναι μια απόδοση τιμής σε μια ελληνική πρωτοπορία που ο Γιώργος Μ. Φουστάνος με πάθος υποστηρίζει ότι, ιδιαίτερα στη διάρκεια των πρώτων δύο δεκαετιών μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, επηρέασε σε σημαντικό βαθμό το παγκόσμιο γεωπολιτικό σκηνικό. Οπως μας λέει ο ίδιος, «η ακριβής γνώση αυτού του γεγονότος μπορεί να αποτελέσει όχι μόνο ένα από τα βαριά χαρτιά της εξωτερικής μας πολιτικής, αλλά και μια ευκαιρία να κατανοήσουμε ευρύτερα την κομβική σημασία που είχε και έχει η ναυτιλία μας στις ζωές όλων μας».
Γιατί όμως επιλέγεται η Σύρος ως βάση αυτού του ναυτιλιακού αρχείου και αυτής της μεγάλης αναδρομικής έκθεσης; «Δεν είναι καθόλου τυχαία η επιλογή», θα μας πει ο Γιώργος Μ. Φουστάνος. «Η Ερμούπολη αποτέλεσε στα μέσα του 19ου αιώνα τον τόπο στον οποίο η εμπορική ναυτιλία μας ξεκίνησε την κρίσιμη μετάβασή της από τα ιστιοφόρα στα ατμόπλοια. Σε αυτή την πόλη “πρότυπο” που ίδρυσαν πριν από 200 χρόνια κατατρεγμένοι Ελληνες χωρίς κανένα μέσο, αλλά διακατεχόμενοι από πάθος και αποφασιστικότητα για δημιουργία, φιλοδοξούμε να πραγματοποιούμε μια τέτοια έκθεση υψηλών προδιαγραφών ναυτιλιακού περιεχομένου κάθε καλοκαίρι. Η εμπειρία αυτής της επίσκεψης ελπίζουμε ότι θα αποτελέσει παράλληλα και μια ευκαιρία για πολλούς συμπατριώτες μας να συνειδητοποιήσουν ότι εάν πραγματικά θέλουμε, μπορούμε και σήμερα να οραματιστούμε και να δημιουργήσουμε σπουδαία έργα πολιτισμού που θα παραπέμπουν στα επιτεύγματα των Ερμουπολιτών του 19ου αιώνα».
