To 1907, o Βέλγος χημικός Leo Bakeland εφευρίσκει τον βακελίτη, το πρώτο πλαστικό από συνθετικά συστατικά. Το πατεντάρει δύο χρόνια αργότερα με το σύμβολο του άπειρου (∞) και το λανσάρει στην αγορά ως το υλικό των αναρίθμητων δυνατοτήτων. Το 1930 ένας άλλος χημικός από την Αϊόβα, ο Wallace Hyme Carothers, βρίσκει το νεοπρέν και πέντε χρόνια μετά το νάιλον. Oι ΗΠΑ σε μια μόνο χρονιά (1940) κόβουν αποδείξεις για 54 εκατομμύρια ζευγάρια νάιλον κάλτσες.
Το 1945, η Tupperware φέρνει την επανάσταση με τα πλαστικά σκεύη αποθήκευσης και διατήρησης τροφίμων. Τα πολύχρωμα δοχεία από πολυαιθυλένιο με το ερμητικό σφράγισμα θα βρουν θέση σε κάθε νοικοκυριό. Δύο εκατομμύρια τόνοι πλαστικού παράγονται ήδη και είμαστε μόνο στο 1950! Πέντε χρόνια μετά, τα νοσοκομεία εφοδιάζονται με σύριγγες μιας χρήσης. Το 1959 η «πλαστική» ομορφιά αποκτά όνομα: λέγεται Barbie και είναι κατασκευασμένη από πάνω έως κάτω από πολυβινυλοχλωρίδιο. To 1968, η λίστα που καταγράφει τις εξελίξεις στο πλαστικό είναι τόσο μεγάλη που «πιάνει» μια σελίδα.
Το υλικό του 20ού αιώνα
Το «Plastic World», η έκθεση που θα εγκαινιαστεί σε λίγες ημέρες στο Schirn Kunsthalle στη Φρανκφούρτη όσο και το «Plastic: Remaking our World» που παρουσιάζεται αυτήν την περίοδο στο ΜΑΑΤ, το Μουσείο Τέχνης, Αρχιτεκτονικής και Τεχνολογίας στη Λισσαβώνα, ιχνηλατούν την πορεία του πλαστικού από τις μέρες της αδιαμφισβήτητης κυριαρχίας του μέχρι την απόλυτη απαξίωσή του. Και οι δύο εκθέσεις ορίζουν ως σημείο εκκίνησης μια φωτογραφία που δημοσιεύθηκε στο Life την 1η Αυγούστου του 1955. Μια οικογένεια, περιχαρής, πετάει στον αέρα τα σερβίτσια και τα κατσαρολικά της. Ποιος θέλει να πλένει πιάτα; Η νοικοκυρά μπορεί να χρησιμοποιεί πλαστικά είδη σερβιρίσματος και μετά να τα ξεφορτώνεται. Τρομακτική ευκολία! Η νέα εποχή απαιτεί γρήγορους ρυθμούς και πρακτικές λύσεις. Το πλαστικό, «το ένα υλικό που θα αντικαταστήσει όλα τα άλλα και θα πλαστικοποιήσει και τη ζωή την ίδια», όπως έγραφε προφητικά, τo 1957, ο Roland Barthes, ανταποκρινόταν με άνεση στις προκλήσεις της μοντέρνας ζωής.
Χαρούμενο, με πολλά χρώματα, λαμπερό, ελαφρύ, διάφανο ή opaque, εύπλαστο ή άκαμπτο, εισχωρεί με ταχείς ρυθμούς σε κάθε πτυχή της ζωής. Βρίσκεται παντού: σε είδη αμπαλάζ, μπαλάκια τένις, στολές δυτών, έπιπλα κήπου, σωληνάρια οδοντόπαστας, θόλους αεροσκαφών, παρμπρίζ αυτοκινήτων, πετονιές για ψάρεμα, αλεξίπτωτα, βινύλια, τηλέφωνα και παιχνίδια.
Η ποπ κουλτούρα
Η άνοδος και η πτώση του πιο διαδεδομένου υλικού παρουσιάζεται στις εκθέσεις «Plastic World» και «Plastic: Remaking our World» σε Φρανκφούρτη και Λισσαβώνα, αντίστοιχα.
Η νέα γενιά το αγκαλιάζει, το ίδιο και οι καλλιτέχνες. Και στις δύο περιπτώσεις το πλαστικό γίνεται το εργαλείο εναντίωσης στο παλιό. «Το πλαστικό είχε εμφανιστεί τη σωστή στιγμή», αναφέρει η επιμελήτρια της έκθεσης «Plastic World», Martina Weinhart. «Ηταν φτηνό, του έλειπε η αυθεντικότητα, ήταν κακής ποιότητας και λογιζόταν ως συνώνυμο του κακού γούστου. Δεν ήταν απλά ένα κατάλληλο υλικό για την pop art, ήταν αυτό το ίδιο η ποπ κουλτούρα». Ολοι το λάτρεψαν και πρώτος και καλύτερος ο «πάπας» της pop art, Andy Warhol. «Ολοι είναι πλαστικοί – αλλά εγώ αγαπώ το πλαστικό. Θέλω να είμαι πλαστικός», έγραφε και άφηνε τα συνθετικά του «Silver Clouds» να στροβιλίζονται στον αέρα. Την κίνησή τους ζήλεψε κι ο χορογράφος Merce Cunningham και τα χρησιμοποίησε στη διάσημη παράσταση «Rainforest».
Κι ενώ οι εκπρόσωποι της pop art έμοιαζαν να μαγνητίζονται από τη στιλπνότητα του υλικού, οι πρεσβευτές της Nouveau Realisme, στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, εμπνεύστηκαν από αυτό που απομένει από τη χρήση του, το πλαστικό απόβλητο. Στα assemblages τους, οι Arman και Cesar στηλιτεύουν τη φρενίτιδα του δυτικού κόσμου για την κατανάλωση και φωτίζουν το πλαστικό ως το απόβλητο του μέλλοντος. «Είναι κοινό μυστικό πως το αίσθημα ασφάλειας στην κοινωνία μας ικανοποιείται μέσα από βιτρίνες καταστημάτων και βουνά από σκουπίδια», δηλώνει ο Arman. O Christo από την πλευρά του αρκείται να μας δείξει ποιος είναι ο πραγματικός πρωταγωνιστής. Τυλίγει με διάφανες, πλαστικές μεμβράνες βαλίτσες και παραλίες. Ο κόσμος όμως δεν ευαισθητοποιείται ακόμα…
Στη δημοφιλία του πλαστικού συνέβαλε και η αεροδιαστημική τεχνολογία και πολύ περισσότερο η πρώτη προσσελήνωση διαστημικού σκάφους. To «Μonsanto Ηοuse of the Future» που τοποθετήθηκε στην Disneyland, από το 1957 έως το 1967 ή το πολυεστερικό φιλμ (Mylar film) που χρησιμοποίησε ο James Rosenquist αντλώντας έμπνευση από τις στολές αστροναυτών της ΝASA, δείχνουν ξεκάθαρα το μέγεθος της επιρροής. Φυσικά και οι ταινίες επιστημονικής φαντασίας που ακολούθησαν, όπως η «Barbarella» (1968) και το «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» της ίδιας χρονιάς, τροφοδότησαν με ιδέες την τέχνη, το design και την αρχιτεκτονική.
Η διάσημη «Ball Chair» του Eero Aarnio, το «Moon Lamp» του Gino Sarfatti που βλέπουμε στη Λισσαβώνα ή το «Mobiles Buro» (το φορητό γραφείο) του Αυστριακού μοντερνιστή αρχιτέκτονα Hans Hollein αλλά και το τόσο προφητικό «Kleiner Raum» του Walter Pichler –που θύμιζε διαστημικό κράνος και απομόνωνε τον χρήστη από το περιβάλλον–, τα οποία περιλαμβάνονται στην έκθεση της Φρανκφούρτης, έχουν ευθείες αναφορές σε επιστημονικές μελέτες και ουτοπικά σενάρια για τη ζωή στο Διάστημα.
Τα πρώτα σύννεφα
Το 1973 η κρίση πετρελαίου φέρνει τα πρώτα σύννεφα. Τα αποθέματα της πρώτης ύλης μειώνονται και οι τιμές ανεβαίνουν, η παντοδυναμία, ωστόσο, του πλαστικού δεν απειλείται. Το 1977, η πατέντα που είχε κατοχυρωθεί στην Celloplast για τις πλαστικές σακούλες ανακαλείται. Ο κόσμος γεμίζει πλαστικές τσάντες. Δώδεκα χρόνια μετά, το 1989, κι ενώ οι βιοδιασπώμενες σακούλες φαντάζουν ως η λύση στο πρόβλημα που δημιουργείται, οι επιστήμονες μας βάζουν φρένο, εκφράζοντας αμφιβολίες για τη νέα τεχνολογία.
Στα ’90s, κάποιοι δημιουργοί ακούν τις φωνές της επιστημονικής κοινότητας και έτσι παρατηρείται μια στροφή προς τη λογική, με designers όπως ο Enzo Mari και η Jane Atfield να σχεδιάζουν αντικείμενα με ανακυκλωμένο πλαστικό.
Ωρολογιακή βόμβα από νάιλον
Το πλαστικό δεν είναι πλέον το υλικό του μέλλοντος αλλά μια ωρολογιακή βόμβα που δεν μπορεί κανείς να απενεργοποιήσει. Το 2002 το Μπανγκλαντές γίνεται η πρώτη χώρα που απαγορεύει καθολικά τη χρήση λεπτής, πλαστικής σακούλας καθώς κρίθηκε η κύρια υπαίτια για πλημμύρες και βουλωμένα συστήματα αποχέτευσης.
Το 2004, ο Francis Alys στο βίντεό του «Barrenderos» βάζει οδοκαθαριστές στο Μεξικό να σπρώχνουν με σκούπες, από τη μια πλευρά του δρόμου στην άλλη, τεράστιες ποσότητες από πλαστικά απορρίμματα (τσάντες, είδη συσκευασίας, μπουκάλια) μέχρι που πλέον τους είναι αδύνατον να μετακινήσουν το βουνό από σκουπίδια προς οποιαδήποτε κατεύθυνση.
Χρειάστηκαν σχεδόν έξι δεκαετίες για να φτάσουμε στην ίδια πικρή διαπίστωση που έκαναν οι άνθρωποι στα ’60s. To πλαστικό είναι παντού. Ακόμα και εκεί που δεν θα θέλαμε και δεν υπολογίζαμε αφελώς πως θα φτάσει: Στους ωκεανούς, στο χώμα, στον αέρα, στα εσωτερικά όργανα ζωντανών οργανισμών.
Πλαστική παρέμβαση
Οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν και πάλι το πλαστικό, έχουν όμως, πλέον, διαφορετική, πρόθεση. Η Monira Al Qadiri που μεγάλωσε στο Κουβέιτ, μιλάει μέσα από το έργο της για την κυριαρχία της πετρελαιοβιομηχανίας. Παίρνει τις κοπτικές κεφαλές των τρυπανιών που χρησιμεύουν στην εξόρυξη του πετρελαίου και τις χρησιμοποιεί σαν καλούπια για μια σειρά από γλυπτά. Τα γλυπτά αυτά περιστρέφονται σ’ έναν άξονα σαν πολύτιμοι λίθοι στη βιτρίνα ενός κοσμηματοπωλείου.
Ο Δανός καλλιτέχνης Τye Greenfort αντλεί για τα γλυπτά του από μια ανακάλυψη που έκαναν φοιτητές στο Yale το 2012. Στον Αμαζόνιο ευδοκιμεί ένας μύκητας που μεταβολίζει το πλαστικό. «Καταναλώνει» πολυουρεθάνη και τη μετατρέπει σε οργανικό υλικό.
To 2022 το δίδυμο σχεδιαστών από την Ολλανδία Klarenbeek & Dros επιχειρεί μια διαφορετική ανάγνωση στη διάσημη «Garden Egg» του Peter Ghyczy προτείνοντας μια οικολογική εκδοχή της, με 3D εκτύπωση και πλαστικό που βασίζεται στην άλγη. Αν κάτι είναι αληθινό στο πλαστικό, ακόμα και τώρα που δεν αντιμετωπίζουμε την εμφάνισή του με την ίδια ευφορική διάθεση, υποστηρίζει η Μartina Weinhart, είναι πως «για την τέχνη το υλικό αυτό λειτούργησε πάντα ως όχημα πρωτοπορίας».
«Plastic World», από 22/6 έως 1/10, www.schirn.de. «Plastic: Remaking our World», έως 28/8, www.maat.pt.
