ROBERT C. RITCHIEThe Lure of the Beach. A Global History
εκδ. University of California Press,
σελ. 344
Υπάρχουν δύο παραθαλάσσια σημεία στη Νότια Αφρική, το Λανγκεμπάαν και το Ναχούν, όπου εντοπίστηκαν ίχνη προϊστορικών ανθρώπων. Τα αποτυπώματα μας λένε πως κάπου ογδόντα χιλιάδες χρόνια πριν οι πρώτοι άνθρωποι κατέβηκαν στην παραλία, ίσως για να παίξουν με το νερό ή και, γιατί όχι, για να κολυμπήσουν. «Μπορώ να τους φανταστώ να πλατσουρίζουν στην ακρογιαλιά προτού επιστρέψουν στην ενδοχώρα, μακριά από τις χειμωνιάτικες καταιγίδες έτσι όπως ξεσπούν με όλη τους την ορμή στις ακτές. Συνεπώς γνωρίζουμε ότι, όπως κι αν κατανοούσαν τη θάλασσα, η παραλία ήταν ένα μέρος σχετικής ασφάλειας», γράφει ο ιστορικός Ρόμπερτ Ρίτσι στο βιβλίο του «The Lure of the Beach. A Global History» (Η σαγήνη της παραλίας. Μια παγκόσμια ιστορία), εκδ. University of California Press.
Οντας Καλιφορνέζος ο ίδιος, άρα μεγαλωμένος πλάι στο κύμα της παραλίας της Δυτικής Ακτής, ο Ρίτσι επιδίδεται σε μια από αυτές τις ιστοριογραφικές έρευνες και αφηγήσεις που, θεματολογικά τουλάχιστον, δεν συναντάμε συχνά: τη σχέση του ανθρώπου με την παραλία διαχρονικά, με το θαλασσινό στοιχείο. Πότε ξεκίνησε και πώς; Με ποιο τρόπο άλλαξε μέσα στους αιώνες; Αυτό που όλοι εμείς σήμερα, ειδικά στην Ελλάδα, θεωρούμε δεδομένο (να περνάμε άπειρες ώρες πλάι στη θάλασσα, κάτω απ’ τον ήλιο, παίζοντας λογής λογής παιχνίδια στο νερό), δεν ήταν πάντοτε έτσι (τουλάχιστον όχι για όλους). Κι ωστόσο, η σχέση μας με την παραλία πηγαίνει πράγματι πολύ πίσω.
Το ερώτημα αυτό απασχόλησε τον Ρίτσι από παλιά. «Η παραλία ήταν το πρωταρχικό τέλος και η αρχή. Η γη ήταν πατρίδα για την ανθρωπότητα, η θάλασσα το μεγάλο άγνωστο. Η παραλία ήταν το όριο και το ύστατο σημείο ασφάλειας για τους μακρινούς μας προγόνους, το σημείο όπου η πάντοτε ανήσυχη θάλασσα έσκαγε με ορμή πάνω στην άμμο», γράφει ο Ρίτσι. Υπήρχε πάντοτε το «καθημερινό δράμα με τα δειλινά και την αυγή», ώσπου, κάποια στιγμή, η θάλασσα σήμαινε και κάτι άλλο: «πρόσβαση στην τροφή». Αρα η παραλία έγινε και κάτι σαν σταθμός για την επιβίωση.
Το βέβαιο είναι ότι κάποια στιγμή αυτοί οι μακρινοί πρόγονοί μας αποφάσισαν να το τολμήσουν: να ξανοιχτούν στο πέλαγος, στον ωκεανό. Με σχεδίες και κανό, έγιναν ψαράδες, ταΐζοντας ολόκληρες κοινότητες και χωριά, άρχισαν επίσης με μεγαλύτερα σκάφη να εξερευνούν άλλες χώρες. Οι Πολυνήσιοι επινόησαν το καταμαράν και ανοίχτηκαν στον Ειρηνικό (η εκπληκτική «Βαϊάνα», φτιαγμένη για παιδιά, το δείχνει πολύ όμορφα αυτό).
Το μεγάλο υγρό μυστήριο έγινε πηγή τροφής κι έπειτα δρόμος για νέους τόπους, για εμπόριο, για κατακτήσεις.
Από τα ξόρκια στα θέρετρα
Η θάλασσα λοιπόν έγινε κάτι αποδεκτό, γράφει ο Ρίτσι, και μικρές κοινωνίες άρχισαν να εγκαθίστανται στις ακτές, πάνω στις παραλίες. Αναπόφευκτα, η θάλασσα και τα πλάσματά της απέκτησαν μυθολογική υπόσταση, τελετουργίες πραγματοποιούνταν στον αιγιαλό για να εξευμενίσουν τα ατίθασα θαλασσινά πνεύματα.
Την ίδια στιγμή, το πρακτικό μέρος προχώρησε ακόμη παραπέρα. Οι Ελληνες έκαναν εμπόριο, οργάνωσαν εκστρατείες, γυρίζοντας όλη, σχεδόν, τη Μεσόγειο. Οι Ρωμαίοι, πάλι, αξιοποίησαν τον κλειστό, φροντιστικό κόλπο της αρχαίας ελληνικής Νεαπόλεως, στην κάτω Ιταλία, μέρος απαγορευτικό για τις εισβολές των πειρατών. Εκεί, οι Ρωμαίοι έφτιαξαν βίλες και, ίσως, τα πρώτα θερινά θέρετρα (resorts) στην Ιστορία.
Παρ’ όλα αυτά, το γεγονός που άλλαξε καταλυτικά τη σχέση μας με τη θάλασσα και την παραλία ήταν ιατρικής φύσεως: στις αρχές του 18ου αιώνα έγινε αντιληπτό ότι το θαλασσινό νερό κάνει καλό στην υγεία. Αυτό ήταν: ειδικά στην Αγγλία, γεννήθηκαν τα πρώτα πραγματικά θέρετρα. Αλλά καλό στην υγεία έκαναν και τα λουτρά, κάποιες λίμνες ή ποταμοί. Καμία σχέση: ο ωκεανός κέρδισε κατά κράτος. Οι πρώτοι συστηματικοί λουόμενοι άρχισαν να διακρίνουν την άγρια, δραματική, μα και γαλήνια, αισθησιακή, ομορφιά της θάλασσας και του θαλασσινού τοπίου γενικά.
Οργανωμένα θέρετρα στην Αγγλία, στη Γαλλία, στη Βαλτική και, βέβαια, στη Μεσόγειο (ειδικά στη Νίκαια) άρχισαν να ξεπηδάνε – μα όλα, αρχικά, προσφέρονταν για τις ανώτερες τάξεις. Το θαλασσινό μπάνιο ήταν προνόμιο για τους γαλαζοαίματους και τους εύπορους που μπορούσαν να διαθέσουν χρήματα για άμαξες.
Αυτό άρχισε να αλλάζει μέσα στον 19ο αιώνα, με την έλευση και τη διάδοση του σιδηροδρόμου. Το θαλασσινό μπάνιο άρχισε να γίνεται λαϊκό, μαζικό, τα θέρετρα με τα ξενοδοχεία επεκτάθηκαν και οργανώθηκαν καλύτερα. Κάποια στιγμή ξεπήδησαν και οι αλυσίδες μεγάλων ξενοδοχείων που είχαν πλέον το γενικό πρόσταγμα σε ειδυλλιακές τοποθεσίες π.χ. του Μεξικού ή της Ισπανίας.
Η μεγάλη έκρηξη
Η μεγάλη έκρηξη όμως –ο Ρίτσι το τονίζει αυτό– ήρθε μέσα στον 20ό αιώνα, με την έλευση του αυτοκινήτου, του λεωφορείου και φυσικά του αεροπλάνου. Ειδικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η παραλία έγινε πια αυτό που όλοι γνωρίζουμε σήμερα.
Σε αυτό έπαιξε τεράστιο ρόλο και μια δραματική μεταβολή σε επίπεδο κοινωνιολογικό, ανθρωπολογικό: η χαλάρωση στον δυτικό κόσμο ως προς το ότι άνδρες και γυναίκες ήταν πλέον επιτρεπτό να βρίσκονται όλοι μαζί στην παραλία – και μάλιστα σχεδόν χωρίς ρούχα. Η καταπίεση των γυναικών με τις φαρδιές φορεσιές που κάλυπταν όλο το σώμα ή και των ανδρών που έπρεπε να φορούν ολόσωμο μαγιό (εκτός κι αν έκαναν μπάνιο πολύ νωρίς το πρωί) σταδιακά έδωσαν τη θέση τους στο εκρηκτικό μπικίνι, στο τόπλες και βέβαια στον γυμνισμό (ο οποίος, ωστόσο, ακόμη διώκεται…).
Η ιστορία που αφηγείται ο Ρίτσι είναι άκρως ερεθιστική διότι έχει πολλές προεκτάσεις πολιτισμικές. Για τον συγγραφέα, η μεγάλη (ίσως και η ύστατη) πρόκληση για τις παραλίες σήμερα είναι η κλιματική αλλαγή: η άνοδος της επιφάνειας της θάλασσας και η διάβρωση των ακτογραμμών απειλούν σοβαρά τα μεγάλα παραθαλάσσια θέρετρα και μέσα στον 21ο αιώνα αναμένονται δραματικές αλλαγές.
