Στην προηγούμενη επιφυλλίδα για τον Βερμέερ, σε αυτήν εδώ τη στήλη (2 Ιουλίου 2023), συζητήσαμε τον πίνακα «Γυναίκα με ζυγαριά» (π. 1662-1664) και οδηγηθήκαμε, από εσωτερικά στοιχεία του ίδιου του πίνακα σε συνδυασμό με εξωτερικά, στο ερμηνευτικό συμπέρασμα ότι το έργο διαπνέεται από την Καθολική θεολογία και ηθική. Θα επισκεφτούμε τώρα δύο ακόμη πίνακες των ίδιων ακριβώς ετών για να κρίνουμε αν τούτο το συμπέρασμα μπορεί να επεκταθεί και σε αυτούς. Στον πίνακα «Γυναίκα με μαργαριταρένιο περιδέραιο» μια κομψή γυναίκα –οι ανδρικές μορφές σπανίζουν στο έργο του Βερμέερ–, με ένα θαυμάσιο κίτρινο πανωφόρι, κοιτάζεται στον καθρέφτη και στολίζεται, φορώντας το μαργαριταρένιο κολιέ της, πάνω στο τραπέζι βρίσκονται άλλα σύνεργα καλλωπισμού, ενώ ο τοίχος, όπου στον προηγούμενο πίνακα υπήρχε η «Τελική κρίση», εδώ είναι εκτυφλωτικά λευκός. Στον πίνακα «Νεαρή γυναίκα με κανάτι του νερού», η γυναίκα κρατάει με το ένα χέρι το ασημένιο κανάτι και με το άλλο το πλαίσιο του παραθύρου, το κεφάλι στραμμένο προς το παράθυρο, σε ελαφρά κλίση προς τα κάτω, το βλέμμα απορροφημένο. Στον τοίχο υπάρχει χάρτης και πάνω στο τραπέζι μια κλειστή κοσμηματοθήκη, από την άκρη της οποίας βγαίνει ένα ορμαθός μαργαριταριών. Υπάρχουν ερμηνευτές, που γνωρίζουν το έργο του Βερμέερ ασυγκρίτως καλύτερα από μένα, οι οποίοι ερμηνεύουν ως ηθικές παραβολές τους δύο πίνακες, με όλα τούτα τα σύμβολα της ανθρώπινης κενοδοξίας, στην οποία κατεξοχήν ευεπίφορη είναι η γυναίκα, τα πολύτιμα κοσμήματα, τον καθρέφτη, τα πανάκριβα ενδύματα, όλα τα φθαρτά και ρέοντα, σε αντίθεση μάλιστα, στον δεύτερο πίνακα, προς το νερό που συμβολίζει την αγνότητα και την καθαρότητα. Μπορεί να έχουν δίκιο, προσωπικά πάντως δεν μπορώ να ακολουθήσω μια τόσο δεσμευτική ερμηνεία, όταν μάλιστα τα στοιχεία των πινάκων (κοσμήματα, κανάτι νερού, κ.λπ.) δεν είναι μόνο σύμβολα, αλλά και στην περίπτωση που εκλαμβάνονται ως σύμβολα, δεν επιδέχονται μία και μόνη αποκρυπτογράφηση. Αν πράγματι υπάρχει σε αυτούς τους πίνακες Καθολικισμός, υπάρχει πάντως με τρόπο που δεν μας επιβάλλεται ερμηνευτικά.
Αποκρυπτογραφώντας τον πίνακα με τον οποίο κλείνει το έργο του ο ζωγράφος Γιοχάνες Βερμέερ.
Οταν όμως στεκόμαστε μπροστά σε ένα από τα τελευταία έργα του Βερμέερ, την «Αλληγορία της Καθολικής πίστης» (π. 1670-1674), δεν χρειαζόμαστε κανένα επιχείρημα για τον Καθολικισμό του. Σε ένα μισοσκότεινο δωμάτιο-παρεκκλήσι μια καθισμένη γυναίκα, με το δεξί χέρι της στην καρδιά, την έδρα της πίστης, και το κεφάλι στραμμένο προς τον Εσταυρωμένο, που βρίσκεται πάνω σε ένα τραπεζάκι το οποίο λειτουργεί ως Αγία Τράπεζα, όπου δίπλα του υπάρχει ανοιχτό βιβλίο, ακάνθινο στεφάνι και το ιερό Ποτήριο. Το δεξί πόδι της γυναίκας πατάει πάνω στην υδρόγειο σφαίρα. Μπροστά στα πόδια της μια πέτρα έχει τσακίσει το κεφάλι του όφεως –«η δε πέτρα ην ο Χριστός», 1 Κορ. 10:4)– και λίγο πιο πέρα ένα δαγκωμένο μήλο. Η αλληγορία του Βερμέερ δεν είναι δύσκολο να αποκρυπτογραφηθεί, να διατυπωθεί δηλαδή με λόγια το άλλο περί του οποίου αγορεύει ο πίνακας. Η γυναίκα εκφράζει την Καθολική πίστη που θα βασιλέψει σε όλη την οικουμένη, το λευκό χρώμα του ενδύματός της την αγνότητα και το μπλε τον ουρανό, ο Διάβολος έχει συντριβεί και το προπατορικό αμάρτημα έχει ξεπεραστεί. Τα σύμβολα αυτά μας είναι οικεία και το νόημά τους γνωστό. Ο Βερμέερ έχει αντλήσει από την ολλανδική έκδοση (1644) της διάσημης «Iconologia» (πρώτη έκδοση 1593) του Cesare Ripa (π. 1555-1622), ο οποίος σύστηνε να εντάσσεται σε μια τέτοια παράσταση και η Θυσία του Αβραάμ, το αιώνιο πρότυπο της πίστης. Ο Βερμέερ όμως δεν ακολούθησε την υπόδειξή του και ζωγράφισε τη Σταύρωση του Χριστού (αντίγραφο πίνακα του Γιάκομπ Γιορντάνς, 1620) – δική του απόφαση άραγε ή του άγνωστου πελάτη που παράγγειλε τον πίνακα; Τι σημαίνει αυτή η επιλογή; Φανερώνει την ιησουιτική διαπαιδαγώγησή του, όπως φαίνεται να πιστεύουν ορισμένοι μελετητές του; Ο άγιος Ιγνάτιος Λογιόλα, στα «Πνευματικά Γυμνάσματα», πράγματι προέτρεπε τον πιστό να προσηλώνει τον νου του στον Εσταυρωμένο. Ηταν όμως ο μόνος; Ολος ο χριστιανισμός αυτό προτείνει. Αν τούτο το επιχείρημα για την ιησουιτική επιρροή είναι μαχητό, υπάρχει άλλο που είναι αμάχητο. Από το ταβάνι του δωματίου κρέμεται με μπλε κορδόνι μια διάφανη γυάλινη σφαίρα. Το σύμβολο αυτό δεν υπάρχει στον Ρίπα. Ο Ολλανδός ιστορικός της τέχνης Eddy de Jongh, στην εξαιρετική μελέτη του «Pearls of Virtue and Pearls of Vice» (περ. Simiolus, τόμ. 8, τχ. 2, 1975-1976), έδειξε ότι αυτή η σφαίρα υπάρχει στο βιβλίο «Emblemata sacra de fide, spe, charitate» (Ιερά σύμβολα για την πίστη, την ελπίδα, την αγάπη, 1636) του Ιησουίτη θεολόγου και επιστήμονα Gulielmus Hesius (1601-1690). Το σύμβολο συνδέεται με την πίστη και κατατάσσεται μαζί με άλλα κάτω από το μότο «Capit quod non capit» (συλλαμβάνει αυτό που δεν συλλαμβάνεται). Το νόημα είναι σαφές: όπως η μικρή σφαίρα αναπαριστά το άπειρο σύμπαν, έτσι και το ανθρώπινο πνεύμα μπορεί, χάρη στην πίστη, να συλλάβει αυτό που το υπερβαίνει, να κατανοήσει τον ακατανόητο Θεό. Με όλα όσα έφερε στο φως ο E. de Jongh βεβαιώνεται αναμφίβολα η ιησουιτική πηγή και πνευματικότητα του έργου αλλά και, κάτι ακόμη πιο σημαντικό, ερμηνεύεται τώρα σωστά εκείνη η αινιγματική διάφανη σφαίρα και φωτίζεται καθαρότερα το νόημα του έργου. Σήμερα, το αριστούργημα αυτό του Βερμέερ, με το οποίο διαλαλείται η Καθολική πίστη, η κρυμμένη και ημιπαράνομη στο Ντελφτ, δεν ανήκει, λόγω του θέματος, στους πιο δημοφιλείς πίνακές του. Η μοίρα πάντως της ζωής και της τέχνης θέλησαν με αυτή τη διακήρυξη να κλείνει το έργο του ο μεγάλος ζωγράφος και έτσι «Η αλληγορία της Καθολικής πίστης» να αποκτά εκ των πραγμάτων ξεχωριστή σημασία.
